Διαδίκτυο και Οικονομία: πρώτη κριτική προσέγγιση

Πηγή: Κομμουνιστική Επιθεώρηση

του Γρηγόρη Λιονή 
 

Στις μέρες μας είναι ευρέως διαδεδομένα, τουλάχιστον στις νεότερες γενιές, τα εξής ερωτήματα: Ποιες κοινωνικές ανάγκες έρχεται να καλύψει το Διαδίκτυο; Ποια είναι η επίδρασή του στην παραγωγή και στην οικονομία στο πλαίσιο των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής; Τι είναι η σύγχρονη Διαδικτυακή οικονομία για την οποία γίνεται τόσο πολύ λόγος; Είναι τελικά το Διαδίκτυο ο επίγειος παράδεισος της 

πληροφόρησης και της ενημέρωσης, όπως εμφανίζεται και όπως έχει φτάσει να κατανοείται από μεγάλο τμήμα των λαϊκών στρωμάτων; Μπορεί τελικά μέσα από το Διαδίκτυο, ο απλός άνθρωπος από αντικείμενο χειραγώγησης, από απλός δέκτης πληροφορίας να μετατραπεί σε κύριο αυτής της πληροφορίας, να σπάσει τους μηχανισμούς ελέγχου που επιβάλλονται και να ελευθερωθεί;

Η αστική ιδεολογία και προπαγάνδα απαντά ότι το Διαδίκτυο είναι η απόλυτη ελευθερία στην ενημέρωση και την οικονομία, ότι σπάει τα δεσμά που εγκλωβίζουν τους εργαζόμενους, επιτρέποντας την αδιαμεσολάβητη ενημέρωση και πληροφόρηση από τη μία και την οικονομική επιτυχία του καινοτόμου από την άλλη, σε μια νέα κοινωνία και οικονομία, τη δικτυακή, όπου οι «παλιές» κατηγορίες κεφάλαιο, εμπόρευμα, κράτος, εκμετάλλευση χάνουν, όπως ισχυρίζονται, το νόημά τους.1 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της γραμμής σκέψης ήταν η κεντρική διαφήμιση της Apple, σήμερα του μεγαλύτερου μονοπωλίου Η/Υ με περισσότερο από 600 δισ. δολάρια χρηματιστηριακή αξία, όταν παρουσίασε τον πρώτο προσωπικό υπολογιστή το 1984. Η διαφήμιση απεικόνιζε μια νέα γυναίκα που έμπαινε μέσα σ' ένα μεγάλο δωμάτιο, στο οποίο βρίσκονταν υπνωτισμένοι διάφοροι που κοίταγαν μια μεγάλη οθόνη, εκσφενδόνιζε ένα μεγάλο σφυρί στη μεγάλη οθόνη και την έσπαγε, ελευθερώνοντας με αυτό τον τρόπο όλους αυτούς τους κοιμισμένους. Το σφυρί ήταν ο προσωπικός υπολογιστής (κατ' επέκταση και το Διαδίκτυο), η οθόνη που κρατούσε άπαντες υπνωτισμένους αναφερόταν στα συγκεντρωτικά πληροφοριακά συστήματα της εποχής και το moto της διαφήμισης ήταν «να δείτε γιατί το 1984 (η χρονιά δηλαδή, που παρουσιάστηκε ο προσωπικός υπολογιστής) δε θα ’ναι το “1984”, το γνωστό βιβλίο».

Χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο, αυτή η αίσθηση ελευθερίας σφραγίζεται πανηγυρικά. Η εντύπωση που δίνει το μέσο είναι η εύκολη σύνδεση με εκατοντάδες εκατομμύρια υπολογιστές σε όλο τον πλανήτη, η προσπέλαση αρχείων μέσα από ομότιμα (peer to peer)2 δίκτυα, το skype, το Facebook που πρόσφατα απέκτησε 1 δισ. χρήστες. Το Διαδίκτυο φαίνεται πραγματικά σαν μια μεγάλη άναρχη θάλασσα από δεδομένα, όπου ο καθένας μπορεί να «σερφάρει» και να βάλει την τάξη που ο ίδιος επιθυμεί. Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική. Στην πραγματικότητα η διαδικτυακή επικοινωνία γίνεται με τη μεσολάβηση ενός αχανούς συμπλέγματος μηχανημάτων, τηλεπικοινωνιακών δικτύων, διακομιστών κάθε είδους, που είναι δομημένα με έναν πολύ αυστηρό τρόπο και που στις σημερινές συνθήκες κυριαρχίας του κεφαλαίου πάνω στην κοινωνική εργασία ελέγχονται από ισχυρούς μονοπωλιακούς ομίλους, από τα ιμπεριαλιστικά κέντρα.

ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ

Σήμερα το Διαδίκτυο είναι ένα τεράστιο δίκτυο εκατοντάδων εκατομμυρίων ηλεκτρονικών υπολογιστών3 και περισσότερων από 2,3 δισεκατομμυρίων χρηστών4 (αριθμός που αντιστοιχεί στο 32% του παγκόσμιου πληθυσμού), μέσα από το οποίο διέρχεται περισσότερο από το 97% των ανθρώπινων τηλεπικοινωνιών5. Αυτή η εκρηκτική ανάπτυξη συντελέστηκε τις δύο προηγούμενες δεκαετίες.

Η ιστορική αφετηρία των τεχνολογιών που σήμερα απαρτίζουν το Διαδίκτυο αφορά το αμερικανικό στρατιωτικό δίκτυo ARPANET που θεμελιώθηκε τη δεκαετία του 1960, καθιερώνοντας την αρχιτεκτονική του σημερινού Διαδικτύου, για να μετονομαστεί τελικά σε INTERNET - Διαδίκτυο κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Οι περισσότερες μελέτες ιστορικής αναδρομής απολυτοποιούν τη σημασία του αμερικανικού στρατιωτικού δικτύου και ταυτόχρονα υποβαθμίζουν τη σημασία άλλων δικτύων και ερευνητικών ομάδων που είχαν επίσης σημαντική επίδραση στην τελική σύνθεση των τεχνολογιών που βρίσκονται πίσω από το σημερινό Διαδίκτυο (π.χ. το Βρετανικό NPL ή το Γαλλικό CYCLADES), ενώ την ίδια στιγμή κρύβουν με μεγάλη επιμέλεια ανάλογες εξελίξεις στη Σοβιετική Ενωση εκείνη την περίοδο, στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω.

Η συγκεκριμένη τυπική ιστορική αναδρομή παρουσιάζει την εξέλιξη του Διαδικτύου αποσυνδεδεμένη από τις γενικότερες κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις και τις επαγόμενες εξελίξεις στην επιστήμη και στην τεχνολογία, με στόχο να παρουσιάσει ως ριζικά διαφορετική την εποχή που υπάρχει το Διαδίκτυο. Για να στηρίξει σε τελευταία ανάλυση τη γνωστή θέση περί μεγάλης τομής στην οικονομία και μια τεχνολογικού τύπου μετακαπιταλιστική εξέλιξη της οικονομίας, επικεντρώνει μονομερώς στις τεχνολογίες πληροφορικής, τις οποίες παρουσιάζει σχεδόν ως επαναστατική ρήξη με το παρελθόν, παραγνωρίζοντας ότι σε τελευταία ανάλυση οι τεχνολογίες αυτές είναι ένας ακόμα κρίκος τεχνολογικών καινοτομιών.

Η πραγματικότητα είναι διαφορετική και αναγνωρίζεται και από ορισμένους σοβαρούς αστούς αναλυτές. Παρά την ιδεαλιστική θέση του (η οποία ουσιαστικά αντιμετωπίζει την επιστημονική και τεχνική πρόοδο ως ανεξάρτητη μεταβλητή και δεν την εντάσσει στις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις) η τοποθέτηση του καθηγητή του Princeton Alan S. Blinder είναι αξιοσημείωτη: «Η τεχνολογική βελτίωση έχει λάβει πολλές μορφές στο πέρασμα των αιώνων. Καινοτομίες όπως η ατμομηχανή, ο ηλεκτρισμός, και η μηχανή εσωτερικής καύσης άλλαξαν κυριολεκτικά τον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια, όταν οι άνθρωποι σκέφτονται την “υψηλή τεχνολογία”, συνήθως σκέφτονται τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και το Διαδίκτυο. Αλλά, για να διατηρήσει κάποια ιστορική προοπτική, θα πρέπει να κρατήσει δύο πράγματα στο νου. Πρώτον, ακόμη και σήμερα υπάρχουν και άλλες σημαντικές πηγές της τεχνολογικής βελτίωσης. Και ακόμη και παλιές βιομηχανίες όπως η χαλυβουργία, η συναρμολόγηση αυτοκινήτων, και τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα έχουν καταφέρει αξιοσημείωτα τεχνολογικά κέρδη κατά τα τελευταία 10-15 χρόνια (με τη βοήθεια, φυσικά των υπολογιστών). Οσο σημαντική και αν είναι η πληροφορική δεν είναι όλη η τεχνολογία. Δεύτερον, η καλύτερη τεχνολογία της πληροφορίας δεν είναι κάτι καινούργιο, βελτιώνεται εδώ και αιώνες. Το Διαδίκτυο μπορεί να θεωρηθεί ως το τελευταίο βήμα κατά μήκος μιας διαδρομής που ξεκίνησε με το Γουτεμβέργιο και προχώρησε μέσω της γραφομηχανής, του τηλεφώνου, του ραδιόφωνου, της τηλεόρασης, του φωτοτυπικού και του φαξ, για να αναφέρουμε μόνο ορισμένα. Προσωπικό αγαπημένο παράδειγμα είναι η τοποθέτηση του υπερατλαντικού καλωδίου το 1866, που μείωσε το χρόνο που χρειαζόταν για να σταλεί ένα μήνυμα από τη Νέα Υόρκη στο Λονδίνο από περίπου μία εβδομάδα σε λίγα λεπτά. Καμία σύγχρονη καινοτομία δεν έχει -ή τολμώ να πω δε θα έχει- τέτοιο κέρδος! Δεν τα λέω για να μειώσω τα θαύματα της σύγχρονης πληροφορικής. Αλλά είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι βελτιώνεται πάντα. Μόνο η μορφή του τελευταίου τεχνολογικού επιτεύγματος αλλάζει συνεχώς. Σήμερα είναι το Διαδίκτυο»6.

Στην πραγματικότητα η σημαντική ανάπτυξη των δυνατοτήτων μεταφοράς πληροφοριών και εμπορευμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο είναι γέννημα θρέμμα του ίδιου του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που φτάνουν στο ποιοτικό απόγειό τους με το πέρασμα του καπιταλισμού στο ανώτερο, τελευταίο στάδιό του, στο στάδιο του ιμπεριαλισμού. «Αυτή η ανάπτυξη με τη σειρά της επέδρασε στην επέκταση της βιομηχανίας. Και στο βαθμό που επεκτείνονταν η βιομηχανία, τo εμπόριο, η ναυτιλία, οι σιδηρόδρομοι, στον ίδιο βαθμό αναπτυσσόταν η αστική τάξη, αύξαινε τα κεφάλαιά της, απωθούσε στο περιθώριο όλες τις τάξεις που κληροδότησε ο μεσαίωνας. Βλέπουμε, λοιπόν, πως η ίδια η σύγχρονη αστική τάξη είναι προϊόν μιας πολύχρονης εξέλιξης, μιας σειράς από ανατροπές στον τρόπο παραγωγής και επικοινωνίας»7.

Το Διαδίκτυο προέκυψε μέσα από τη διαδικασία επαναστικοποίησης των μέσων παραγωγής που έχει ανάγκη ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού οξύνονται οι αντιφάσεις σ’ αυτή την πορεία ανάπτυξης της τεχνικής και της τεχνολογίας. Ο ανταγωνισμός των μονοπωλιακών ομίλων επιδρά στην πορεία επαναστικοποίησης των μέσων παραγωγής, στην κατεύθυνση, στις προτεραιότητες και στο χρόνο εφαρμογής της τεχνολογίας. Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής εμποδίζουν αυτή την πορεία επαναστατικοποίησης, γίνονται τροχοπέδη της ιστορικής εξέλιξης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι από τη μια η ευκολία με την οποία η ψηφιοποιημένη πληροφορία, από μουσική, κινηματογραφικές ταινίες, βιβλία, ακόμα και τρισδιάστατα σχέδια για άμεση εκτύπωση σε 3D printers μπορεί να αντιγραφεί και από την άλλη τα μέτρα που λαμβάνονται από τους μονοπωλιακούς ομίλους για να υποχρεώσουν σε αγορά αυτής της ψηφιοποιημένης πληροφορίας, από τις πατέντες λογισμικού και τους δρακόντειους νόμους καταστολής όσων κατεβάζουν υλικό με προστασία πνευματικών δικαιωμάτων, μέχρι τις κλειδωμένες πλατφόρμες στις οποίες μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο εγκεκριμένο υλικό, τα ψηφιακά πιστοποιητικά που είναι απαραίτητα για να εγκατασταθούν προγράμματα και τώρα τελευταία το ψηφιακό πιστοποιητικό που θα απαγορεύει την εγκατάσταση μη πιστοποιημένου λογισμικού σε έναν υπολογιστή. Τα λαϊκά στρώματα δε βιώνουν τον «παράδεισο» που οι σύγχρονες δυνατότητες της κοινωνικής παραγωγής μπορούν να προσφέρουν. Αντίθετα, βιώνουν σχετική και απόλυτη εξαθλίωση, ένταση της καταστολής των κρατικών μηχανισμών, αντίδραση σε όλη τη γραμμή.

Στο παρόν κείμενο θα σταθούμε σε ορισμένες οικονομικές πτυχές του Διαδικτύου που οδήγησαν στην ταχεία εξάπλωσή του, ειδικότερα στη σημασία που έχει ως μέσο παραγωγής, φωτίζοντας τις ανεξάντλητες δυνατότητες και αυτής της σύγχρονης τεχνολογίας να ικανοποιήσει τις λαϊκές ανάγκες, αλλά και στην αξιοποίησή του ως εργαλείου επικοινωνίας στις σύγχρονες συνθήκες. Φυσικά μια ολοκληρωμένη εξέταση και κριτική του Διαδικτύου ξεφεύγει από τα όρια του παρόντος κειμένου και ορισμένα ζητήματα δε θα τα εξετάσουμε ούτε ακροθιγώς. Ειδικότερα, δε θα σταθούμε στο πλέγμα των ζητημάτων επίδρασης του Διαδικτύου και των συναφών τεχνολογιών στην κοινωνική συνείδηση, αφού πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό και σύνθετο θέμα που αξίζει να μελετηθεί αυτοτελώς, τόσο για ιδεολογικούς-θεωρητικούς λόγους, όσο και για άμεσα πρακτικούς-πολιτικούς.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ενα ιδιαίτερο θέμα που πρέπει να ξεκαθαρίσουμε είναι η αποπροσανατολιστική και λαθεμένη θέση περί μιας νέας «μετακαπιταλιστικής» οικονομίας που θεμελιώνεται πάνω στο Διαδίκτυο και γενικότερα στην πληροφορία, η οποία αναπαράγεται χωρίς κόστος και υπερβαίνει το εμπόρευμα. Η θεωρία αυτή αποτελεί τον εννοιολογικό πυρήνα ενός ολόκληρου φάσματος επεξεργασιών από αστικά και οπορτουνιστικά επιτελεία που αξιοποιούν διάφορα εύηχα και ελκυστικά ονόματα και τίτλους, όπως «οικονομία γνώσης» κ.ά., με πραγματικό στόχο να θεμελιωθεί μια τάχα υπέρβαση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και εκμετάλλευσης στη σύγχρονη εποχή. Ο βασικός πυρήνας των θεωριών αυτών ισχυρίζεται ότι από τη μια στη σύγχρονη παραγωγή η νέα αξία παράγεται από την καινοτόμο γνώση που ενσωματώνεται στην παραγωγή αυτή και όχι από την κλεμμένη υπεραξία των άμεσων παραγωγών και από την άλλη ότι η ταυτιζόμενη με τη γνώση πληροφορία διανέμεται μέσα από το Διαδίκτυο δωρεάν, άρα έχει απολέσει τα χαρακτηριστικά του εμπορεύματος, όπως επιστημονικά το προσδιόρισε ο Μαρξ. Αρα, συμπεραίνουν οι ταγοί αυτών των θεωριών, η σύγχρονη Διαδικτυακή οικονομία έχει υπερβεί τη μαρξιστική κατηγορία σχετικά με το εμπόρευμα, την υπεραξία, την εκμετάλλευση.

Η θεώρηση αυτή διαπράττει μια σειρά από συνειδητά λογικά άλματα και είναι τελείως διάτρητη. Ως ΚΚΕ έχουμε ασκήσει αναλυτική κριτική στην εν λόγω θεωρία ήδη από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας8, αποδεικνύοντας ότι η μετάβαση σ’ ένα «μετακαπιταλιστικό» - «μεταβιομηχανικό» στάδιο λόγω της ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών δεν είναι τίποτα άλλο από ένας αστικός μύθος. Παραθέτουμε συνοπτικά ορισμένα σημεία της κριτικής, επισημαίνοντας:

• Την επικράτηση της καπιταλιστικής εκμεταλλευτικής σχέσης στην πνευματική εργασία. Πρέπει να σημειώσουμε τη μεγάλη κατάτμηση επιστημονικών και τεχνικών αντικειμένων, τη συγκεκριμενοποίηση διαδικασιών, την εισαγωγή αυστηρότερων προτύπων και μεθοδολογιών στην πνευματική εργασία, την ολοένα και αυξανόμενη ενσωματωμένη νεκρή εργασία στα μέσα παραγωγής που σταδιακά μετατρέπουν ολοένα και μεγαλύτερο ποσοστό της πνευματικής εργασίας από ερευνητική σε τυποποιημένη, εκτελεστική. Το παράδειγμα του προγραμματισμού λογισμικού είναι χαρακτηριστικό. Οι αλλαγές είναι καταλυτικές από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 που καθιερώθηκε μέχρι σήμερα. Τότε ο ειδικός στον προγραμματισμό διαμόρφωνε συχνά και την αρχιτεκτονική του συστήματος, είχε αποφασιστικό ρόλο από το σχεδιασμό του μέχρι την τελική υλοποίησή του, ήταν πρακτικά αναντικατάστατος. Σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζόμενων σε έργα πληροφορικής είναι άμεσα -ή σχεδόν άμεσα- αντικαταστάσιμοι και η οικονομική σχέση τους με τον εργοδότη τους είναι ξεκάθαρα σχέση πώλησης εργατικής δύναμης. Αξίζει μάλιστα να σημειώσουμε την έκταση της συζήτησης τα τελευταία χρόνια σε web forum που ειδικεύονται στις νέες τεχνολογίες για την ανάγκη οργάνωσης σωματείων εργαζόμενων πληροφορικής ακόμα και στις ΗΠΑ.

• Η αντίφαση ανάμεσα στην ελαχιστοποίηση της απαιτούμενης μέσης κοινωνικής εργασίας για την αναπαραγωγή ενός εμπορεύματος σε σχέση με την απαιτούμενη εργασία για την παραγωγή του πρωτότυπου αναδεικνύει την αγεφύρωτη βασική αντίθεση μιας παραγωγής που λαμβάνει ολοένα και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα, τα αποτελέσματα της οποίας ιδιοποιούνται τα κοινωνικά παράσιτα-μέτοχοι των μετοχικών εταιριών και τις τεράστιες δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής γενικά -και του Διαδικτύου εν προκειμένω- όταν η κοινωνική παραγωγή σταματήσει να γίνεται με σκοπό το κέρδος.

• Την κοινωνική εργασία που είναι απαραίτητη για τη συντήρηση, λειτουργία, γενική σύνθεση και παραμετροποίηση όλων αυτών των υποδομών νέας τεχνολογίας για να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του συγκεκριμένου προς επίλυση προβλήματος. Οι επιχειρήσεις που εμπορεύονται software για ηλεκτρονικούς υπολογιστές έχουν πολύ μεγάλο κύκλο εργασιών από τη συντήρηση των συστημάτων που έχουν εγκαταστήσει, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το δικτυακό κολοσσό Redhat που δραστηριοποιείται πρακτικά μόνο στην τεχνική υποστήριξη του δωρεάν λογισμικού Linux, απ’ όπου είχε το 2011-2012 κύκλο εργασιών 1,3 δισ. δολάρια.9 Αλλο παράδειγμα είναι το ολοκληρωμένο σύστημα λογισμικού που ελέγχει τη μεταφορά αποσκευών σε ένα σύγχρονο αεροδρόμιο. Μπορεί να αποτελείται από χιλιάδες επιμέρους τυποποιημένα υποσυστήματα, πολλά απ’ αυτά να είναι και ανοικτού κώδικα. Ομως η συνθετική ολοκλήρωσή τους σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα ελέγχου του αεροδρομίου είναι ένα τιτάνιο έργο με κόστος που μπορεί να προσεγγίσει το 1 δισ. δολάρια και επιρρεπές στην αποτυχία10, ενώ το λογισμικό που θα προκύψει στην πράξη είναι μίας χρήσεως, αφού δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μια βιομηχανική μονάδα άλλου κλάδου, ούτε καν σε ένα διαφορετικό αεροδρόμιο.

Από την άλλη πρέπει να προστατευτούμε από την άλλη όψη του ίδιου θεωρητικού σφάλματος, την άρνηση της ιδιαίτερα σημαντικής επίδρασης του Διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών στη σύγχρονη κοινωνική παραγωγή.

Για τη καταλυτική σημασία του Διαδικτύου στην Παγκόσμια Οικονομία ο ΟΟΣΑ επισήμαινε το 2008: «Το Διαδίκτυο έχει γίνει, σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα, θεμελιώδες για την παγκόσμια οικονομία. Το χρησιμοποιούν περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, τόσο στην εργασία όσο και στην κοινωνική τους ζωή. Κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί από ένα πειραματικό ερευνητικό δίκτυο και (σ.σ. σε ένα δίκτυο που) τώρα υποστηρίζει μια σειρά νέων οικονομικών δραστηριοτήτων, καθώς και δραστηριοτήτων και υποδομών που στηρίζουν τις οικονομίες μας, από τις χρηματοπιστωτικές αγορές και τις υπηρεσίες υγείας ως την ενέργεια και τις μεταφορές»11.

Αντίστοιχη σημασία αποδίδει και η ΕΕ στις ψηφιακές τεχνολογίες, περιλαμβάνοντας την προώθησή τους ως βασικό άξονα της στρατηγικής Ευρώπη 2020. «Το ψηφιακό θεματολόγιο που παρουσίασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποτελεί έναν εκ των επτά πυλώνων της στρατηγικής Ευρώπη 2020 που καθορίζει τους στόχους για την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) μέχρι το 2020. Με το ψηφιακό θεματολόγιο προτείνεται η βέλτιστη εκμετάλλευση του δυναμικού που διαθέτουν οι Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), ώστε να ευνοηθεί η καινοτομία, η οικονομική ανάπτυξη και η πρόοδος»12.

Εξετάζουμε το θέμα από δύο διαφορετικές, αλλά αλληλένδετες μεταξύ τους, σκοπιές. Η πρώτη αφορά την εξέλιξη του Διαδικτύου και της οικονομίας που σχετίζεται με το Διαδίκτυο, την εμφάνιση νέων πεδίων επιχειρηματικής δραστηριότητας που εδράζονται στο Διαδίκτυο και την τόνωση του πεδίου των τηλεπικοινωνιών ως πεδίου τοποθέτησης υπερσυσσωρευμένων κεφαλαίων που αξιοποιήθηκε από τον καπιταλισμό για να υπερβεί την οικονομική κρίση στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Η δεύτερη είναι η επίδραση του Διαδικτύου ως ενός νεότατου και σύνθετου μέσου παραγωγής στην αναδιοργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας, στην αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου.

Ενα ειδικό θέμα με το οποίο δε θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα στο παρόν κείμενο είναι οι μεσοπρόθεσμες αντεπιδράσεις των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων παραγωγής στην εργατική τάξη που χειρίζεται αυτά τα μέσα παραγωγής. Ο χειρισμός και η συντήρηση του Διαδικτύου, των δικτυωμένων ρομποτικών γραμμών παραγωγής, των σύνθετων τηλεπικοινωνιακών δικτύων που υποστηρίζουν το Διαδίκτυο, των ιστοσελίδων ενημέρωσης, των σύγχρονων υπολογιστικών συστημάτων που είναι νευραλγικής σημασίας σε μια σειρά κλάδους, απαιτεί εκτεταμένο εργατικό δυναμικό, υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, η εργασία για τον έλεγχο και τη λειτουργία ενός σύγχρονου σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας διεκπεραιώνεται μέσα από ένα κεντρικό control room που συσσωρεύει τέτοια τεχνολογία, που μόλις τρεις δεκαετίες νωρίτερα θα την έβρισκε κανείς στο control room διαστημικών προγραμμάτων.

ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ ΜΕ ΤΙΣ ΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕ ΤΙΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ

Στο σημείο αυτό πρέπει να σταθούμε ακροθιγώς σε ορισμένες τεχνικές λεπτομέρειες για να γίνει καλύτερα κατανοητό το θέμα.

Καταρχάς πρέπει να επισημάνουμε τη διαφοροποίηση των κλάδων πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών. Η πληροφορική, ως κλάδος και ως τομέας της τεχνικής, ασχολείται με την παραγωγή και συντήρηση συστημάτων που υλοποιούν την καταγραφή, αποθήκευση, επεξεργασία και διανομή ψηφιακής πληροφορίας13 και με ορισμένες πλευρές της μετάδοσης και μεταφοράς της. Τα συστήματα που εξυπηρετούν την εισαγωγή των δεδομένων του λογιστηρίου σε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή και τη μετέπειτα διαχείρισή τους χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικούς υπολογιστές αποτελούν πεδίο εφαρμογής της πληροφορικής. Από την άλλη οι τηλεπικοινωνίες, ως κλάδος και ως τομέας της τεχνικής, αφορούν τη μετάδοση της πληροφορίας και γενικά σημάτων14. Σχηματικά, στις τηλεπικοινωνίες περιλαμβάνονται οι δρόμοι μεταφοράς των σημάτων (τηλεφωνικά καλώδια, οπτικές ίνες κ.ά.), οι ασύρματες και δορυφορικές τηλεπικοινωνιακές ζεύξεις και το ηλεκτρονικό υλικό που τα υποστηρίζει.

Τα δίκτυα υπολογιστών και το Διαδίκτυο αποτελούν γενικά τομή των δύο αυτών τεχνολογιών, της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, αφού πρόκειται για ολοκληρωμένα συστήματα όπου η μεταφορά και η διαχείριση της πληροφορίας είναι αλληλένδετα, με τη μία ή την άλλη πλευρά να κατισχύει αποφασιστικά ανάλογα με την εξεταζόμενη οπτική.

Στη σημερινή οικονομική πραγματικότητα η ανάπτυξη του Διαδικτύου και η αξιοποίησή του ως μέσου παραγωγής προϋποθέτει εκτεταμένη ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών και εκτεταμένη χρήση τεχνολογιών πληροφορικής και, ταυτόχρονα, η σύγχρονη αξιοποίηση των τεχνολογιών πληροφορικής σε μεγάλο βαθμό είναι συνδεδεμένη με την αξιοποίηση υπολογιστικών δικτύων και κυρίως του Διαδικτύου. Ο υπολογιστής και η διασύνδεσή του στο Διαδίκτυο είναι, στις σημερινές συνθήκες, σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένα. Η χρήση του Διαδικτύου γενικά και κατ’ επέκταση η παραγωγική χρήση του προϋποθέτει σε μεγάλο βαθμό το ψηφιακό γραφείο και τεχνολογίες αξιοποίησης των ηλεκτρονικών υπολογιστών στο σχεδιασμό και στην κατασκευή βιομηχανικών προϊόντων κλπ.

Τελικά, η συνένωση πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών στο Διαδίκτυο και η ευχέρεια μετάδοσης, αποθήκευσης και επεξεργασίας πληροφορίας σε μεγάλες αποστάσεις και με σχετική αξιοπιστία και ασφάλεια οδήγησε σε σημαντικές ριζικές αλλαγές σε ολόκληρους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, ενώ επέδρασε σημαντικά στην εσωτερική διοργάνωση κάθε οικονομικής μονάδας, το μέγεθος της οποίας υπερβαίνει τη μία φυσική εγκατάσταση.

Μιλώντας για επίδραση του Διαδικτύου στην οικονομία, εστιάζουμε στις επιδράσεις της συνδυασμένης αξιοποίησης πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών μέσα από το Διαδίκτυο, κατανοώντας φυσικά ότι δεν υπάρχουν σινικά τείχη και ότι οι εφαρμογές της τηλεπικοινωνίας και της πληροφορικής πολλαπλασιάστηκαν με την έλευση του Διαδικτύου.

Χρειάζεται να διευκρινίσουμε ότι όταν συχνά κάνουμε λόγο για εφαρμογές του Διαδικτύου, στην πραγματικότητα αναφερόμαστε στην αξιοποίηση Δικτύων (Υπολογιστών) Ευρείας Περιοχής (WAN)15. Τεχνικά, το Διαδίκτυο αποτελείται από τη συνένωση μεγάλου πλήθους μικρότερων σε μέγεθος δικτύων και πολλές από τις εφαρμογές του Διαδικτύου απαιτούν απλά WAN και όχι το Διαδίκτυο. Αυστηρά επιστημονικά, το Διαδίκτυο είναι η συνένωση πολλών διαφορετικών δικτύων μεταξύ τους, και για το λόγο αυτό αποκαλείται δια-δίκτυο.

Ως ένα βαθμό η εμφάνιση του Διαδικτύου αντανακλά την ανάγκη περαιτέρω διάχυσης των νέων μεθόδων επικοινωνίας και τη σταδιακή αυτοσυγκρότησή τους σε ξεχωριστές εταιρίες. Ετσι, σε μεγάλο βαθμό, η δικτύωση και η δικτυακή επικοινωνία που στις αρχές τις δεκαετίας του 1980 ήταν τεχνολογικό προβάδισμα ενός μικρού αριθμού επιχειρήσεων σε μια σειρά από κλάδους (π.χ. χρηματοπιστωτικός τομέας, τριτοβάθμια εκπαίδευση, αεροδιαστημική βιομηχανία), στη συνέχεια διαχύθηκε σε όλες τις επιχειρήσεις των κλάδων και καθιερώθηκε. Η ίδια η εμφάνιση του Διαδικτύου ως τέτοιου (δηλαδή ως συνένωσης πολλών ξεχωριστών υποδικτύων) και η παραπέρα ανάπτυξή του ως ένα βαθμό προέρχεται από την τάση εξάπλωσης αυτών των τεχνολογικών καινοτομιών.

Ταυτόχρονα, η διάκριση ανάμεσα στο Διαδίκτυο και στα δίκτυα μεγάλης κλίμακας είναι σημαντική για την πληρέστερη κατανόηση της οικονομικής επίδρασης αυτής της τεχνολογίας. Θα αναφερόμαστε λοιπόν στο επίπεδο εξάπλωσης του Διαδικτύου, κατανοώντας ότι σε πρώτη φάση μιλάμε για ένα ολόκληρο φάσμα τεχνολογιών και ξεχωριστών δικτύων, που στη συνέχεια ολοκληρώνονται σε ένα ενιαίο Διαδίκτυο που εδράζεται σε μια περισσότερο ενιαιοποιημένη τεχνολογία.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εξελικτικής πορείας είναι το διατραπεζικό σύστημα συναλλαγών SWIFT που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1973 ως εξειδικευμένο δίκτυο τραπεζικών συναλλαγών, ενώ σήμερα οι ίδιες δραστηριότητες διεκπεραιώνονται μέσω Διαδικτύου16.

Συνοψίζοντας, η ταχεία εξέλιξη του Διαδικτύου και η οικονομική του σημασία εξετάζεται μέσα από το πρίσμα της ανάπτυξης των δικτυακών τεχνολογιών, την επίδρασή τους στην οικονομική δραστηριότητα και την αύξηση της παραγωγικότητας, την ανάγκη ανάπτυξής τους που γέννησε τελικά το Διαδίκτυο, μιας αντιφατικής ανάπτυξης που γίνεται με τους όρους, τους ρυθμούς, τις κατευθύνσεις και τα όρια που έχει ανάγκη η καπιταλιστική κερδοφορία και που για τους λόγους αυτούς είναι αναγκαστικά στρεβλή και περιορίζεται από τις ίδιες τις καπιταλιστικές εκμεταλλευτικές σχέσεις που υπηρετεί.

ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΓΟΜΕΝΗ «ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ» ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Με την έννοια της Διαδικτυακής Οικονομίας οι αστοί οικονομολόγοι αναφέρονται στο σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων που διεκπεραιώνονται, εντάσσονται ή αφορούν το Διαδίκτυο. Πρόκειται για μια θολή, ασαφή αστική οικονομική κατηγορία, αφού συναθροίζει την οικονομική πλευρά ενός μεγάλου φάσματος δραστηριοτήτων: το επικοινωνιακό μέσο και τις υποδομές για τη λειτουργία του (τηλεπικοινωνίες), τους παραγωγούς δικτυακού περιεχομένου, τις επιχειρήσεις παροχής Διαδικτυακών υπηρεσιών17, τις επιχειρήσεις παραγωγής τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού, τμήμα της οικονομικής δραστηριότητας των «παραδοσιακών» (μη Διαδικτυακών επιχειρήσεων) που σχετίζεται με το Διαδίκτυο, οικονομικές δραστηριότητες από τη σφαίρα της κυκλοφορίας εμπορευμάτων και κεφαλαίων που πραγματοποιούνται μέσα από αυτό.

Θα αξιοποιήσουμε όμως τα σχετικά δημοσιευμένα στοιχεία για να κατανοηθούν οι οικονομικές εφαρμογές του Διαδικτύου, η γενική σημασία του και -κυρίως- οι μεγάλες δυνατότητες που διαθέτει για την οργάνωση της παραγωγής και των κοινωνικών υπηρεσιών, την κατανομή τους ώστε να ικανοποιούνται οι σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες από την εργατική εξουσία.

Με βάση πρόσφατη έρευνα18 το 2010 κλάδοι της «Διαδικτυακής Οικονομίας», κατά τους αστούς, μόνο στους G20 είχαν συνολικό κύκλο εργασιών που ξεπέρασε τα 2,3 τρισ. δολάρια αντιστοιχώντας στο 4,1% του ΑΕΠ, ενώ η ίδια μελέτη προβλέπει συνολικό κύκλο εργασιών της Διαδικτυακής Οικονομίας που θα φτάσει τα 4,2 τρισ. δολάρια το 2016, και σε μερικές οικονομίες των G20 η συνεισφορά του Διαδικτύου ξεπερνά το 8% του ΑΕΠ.

Οι προβλέψεις του μεριδίου της «Διαδικτυακής Οικονομίας» για το 2016 κάνουν λόγο για 5,3% στους G20 συνολικά, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο εκτιμάται ότι η συνεισφορά του Διαδικτύου θα φτάσει το 12,4% του ΑΕΠ. Το μεγαλύτερο μερίδιο στο διαδικτυακό κλάδο προέρχεται από το ηλεκτρονικό εμπόριο. Εκτιμάται ότι το 2016 το 6% του συνολικού λιανικού εμπορίου των G20 θα διεκπεραιώνεται μέσω Διαδικτύου, ενώ στην πρωταθλήτρια Μ. Βρετανία το ποσοστό εκτιμάται ότι θα ξεπεράσει το 23%.

Αντίστοιχη μελέτη19 για την εξάπλωση των σχετικών κλάδων που εντάσσονται στη Διαδικτυακή Οικονομία πραγματοποιήθηκε και για την Ελλάδα. Η μελέτη αυτή εκτιμά ότι η επίδραση του Διαδικτύου στην Ελληνική Οικονομία είναι αρκετά χαμηλότερη σε σχέση με εκείνη της ΕΕ και των G20. Το μερίδιο του Διαδικτύου στην Ελληνική Οικονομία εκτιμήθηκε στα 2,7 δισ. ευρώ που αντιστοιχούσε στο 1,2% του συνολικού ΑΕΠ, σε σχέση με 3,8% στην ΕΕ και 4,1% στους G20. Το ηλεκτρονικό εμπόριο είχε σχετικά μικρή συμμετοχή στο συνολικό όγκο του εμπορίου.

Ειδικότερα για το 2010 η διαδικτυακή οικονομία στην Ελλάδα αναλύεται σε 2,3 δισ. ευρώ κατανάλωση, 1 δισ. ευρώ ιδιωτικές κεφαλαιουχικές επενδύσεις, 0,5 δισ. ευρώ δημόσια κατανάλωση και 220 εκατ. ευρώ επιχορηγήσεις. Ο εξωτερικός τομέας ήταν ελλειμματικός, αφού οι εισαγωγές (σε ηλεκτρονικό εμπόριο, εξοπλισμό) έφτασε τα 1,8 δισ. ευρώ έναντι 0,7 δισ. ευρώ εισαγωγών. Τέλος, η ιδιωτική κατανάλωση αφορούσε 1,1 δισ. ευρώ για την πρόσβαση στο Διαδίκτυο, 700 εκατ. ευρώ σε λιανεμπόριο ελληνικών ιστοσελίδων και 400 εκατ. ευρώ σε υλικό υπολογιστών. Σε ορισμένους τομείς του λιανεμπορίου το ηλεκτρονικό εμπόριο έχει αποφασιστική συμμετοχή. Το ηλεκτρονικό εμπόριο στον τουρισμό συνεισφέρει 525 εκατ. ευρώ στην ελληνική οικονομία και αποτελεί το 37% του συνολικού λιανεμπορίου αεροπορικών και ακτοπλοϊκών εισιτηρίων και το 13% των κρατήσεων ξενοδοχείων.

Σε τελευταία ανάλυση η προώθηση του ηλεκτρονικού εμπορίου θα επιταχύνει σημαντικά τη συγκέντρωση - συγκεντροποίηση σε μια σειρά κλάδους. Το πετυχημένο ηλεκτρονικό εμπόριο απαιτεί ταχεία αποστολή των εμπορευμάτων στους παραλήπτες. Τέτοια απόδοση μπορούν να πετύχουν -σε σημαντική κλίμακα- μόνο οι μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις που θα συγκεντρώσουν μεγάλο κομμάτι της αγοράς. Η απόφαση του δικτυακού εμπορικού κολοσσού Amazon να προχωρήσει σε αποστολές των εμπορευμάτων μέσα στην ίδια ημέρα, εκτοπίζει από την αγορά τόσο τους μικρότερους ηλεκτρονικούς έμπορους, όσο και τα μικρά εμπορικά καταστήματα. Την ίδια στιγμή η αντικατάσταση των τουριστικών πρακτορείων από 2-3 web sites, με τα οποία γίνονται οι κρατήσεις ξενοδοχείων, δε θα λειτουργήσει προς όφελος των μικροξενοδόχων.

Τελικά ο ωφελημένος από την προώθηση του διαδικτυακού εμπορίου είναι οι μεγάλοι όμιλοι που ελέγχουν το Διαδίκτυο και τη σχετική τεχνογνωσία, οι τραπεζικοί όμιλοι που πωλούν τα πιστωτικά προϊόντα τους, οι μεγάλοι εμπορικοί όμιλοι. Η όποια σεβαστή εξοικονόμηση πόρων από το ηλεκτρονικό εμπόριο -λόγω μείωσης αποθεμάτων, μείωσης προσωπικού που ασχολείται με την κυκλοφορία των εμπορευμάτων κλπ.- δεν καταλήγει σε μείωση στις τιμές, αλλά σε αύξηση της κερδοφορίας των ομίλων που ελέγχουν το ηλεκτρονικό εμπόριο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο όμιλος Amazon στην αγορά του βιβλίου.

ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΩΣ ΜΕΣΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Το Διαδίκτυο αξιοποιείται από επιχειρήσεις όλων των κλάδων για πολλαπλές χρήσεις, αφού επιτρέπει την ταχύτερη και φθηνότερη μεταφορά και αποθήκευση πληροφορίας κάθε είδους, διευκολύνοντας σε ορισμένες προϋποθέσεις και ριζικές αλλαγές στη δομή επιχειρήσεων και ομίλων.

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε τη συσχέτιση του Διαδικτύου και γενικότερα των τεχνολογικών αλλαγών με τη μόνιμη τάση αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών από το κεφάλαιο προς την κατεύθυνση αύξησης της εκμετάλλευσης, τη μεγαλύτερη απόσπαση σχετικής και απόλυτης υπεραξίας. Επισημαίνουμε ότι η αστική οικονομική σκέψη αναφέρεται σε παραγωγικότητα, εννοώντας παραγωγικότητα του κεφαλαίου, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, ποσοστό κέρδους.

Οπως αναφέραμε, η ακριβής ποσοτική εκτίμηση της επίδρασης των δικτυακών τεχνολογιών στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι δύσκολη. Παρ’ όλα αυτά, τα δημοσιευμένα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά για την επίδρασή του στη λειτουργία των επιχειρήσεων. Στις αρχές του 2001 σε έρευνα σε 2000 αμερικανικές επιχειρήσεις με τίτλο Μελέτη Επίδρασης του Διαδικτύου20, χρηματοδοτούμενη από την εταιρία δικτυακών συστημάτων Cisco, η αποτίμηση της μείωσης δαπανών λόγω της εφαρμογής δικτυακών συστημάτων αποτιμάται στα 160 δισ. δολάρια, ενώ οι ίδιες επιχειρήσεις εκτιμούσαν τη συνολική επίδραση των συστημάτων αυτών μέχρι το 2010 όταν θα έφταναν σε πλήρη υλοποίηση, στα 530 δισ. δολάρια. Τα αντίστοιχα μεγέθη για τις οικονομίες Γερμανίας, Γαλλίας και Ηνωμένου Βασιλείου από την ίδια έρευνα ήταν αντίστοιχα 8 δισ. δολάρια μέχρι το 2001 και 88 δισ. δολάρια μέχρι το 2010. Η μελέτη εκτιμούσε ότι οι συγκεκριμένες μειώσεις στο κόστος θα οδηγούσαν σε αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των ΗΠΑ κατά 1.000 έως 1.500 δολάρια ετησίως σε μόνιμη βάση.

Αντίστοιχη μελέτη της εταιρίας συμβούλων McKinsey & Company21 το 2011 καταλήγει σε αντίστοιχα συμπεράσματα. Σύμφωνα με την έρευνα, το 3,4% του ΑΕΠ σε 13 χώρες και το 21% της αύξησης του ΑΕΠ την τελευταία 5ετία προέρχεται από το Διαδίκτυο, ενώ το 75% αυτής της επίδρασης αφορά παραδοσιακούς κλάδους και όχι Διαδικτυακές επιχειρήσεις (λ.χ. ηλεκτρονικό εμπόριο), για τις οποίες θα αναφερθούμε αναλυτικά παρακάτω. Η αύξηση της παραγωγικότητας από τη χρήση του Διαδικτύου εκτιμάται από την εν λόγω έρευνα στο 10% για ΜΜΕ.

Υπάρχει σημαντική διαπάλη στο εσωτερικό της άρχουσας τάξης για την έκταση της επίδρασης των τεχνολογιών πληροφορικής στην αύξηση της παραγωγικότητας. Μια μερίδα υιοθετεί την άποψη ότι το Διαδίκτυο κυριολεκτικά μετασχηματίζει την οικονομία και ότι η προώθηση των τεχνολογιών αυτών είναι στρατηγικής σημασίας για την παραπέρα καπιταλιστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστική ανάπτυξη αυτής της θέσης βρίσκεται στο βιβλίο «Wired for Innovation, How Information Technology is Reshaping the Economy» των καθηγητών του ΜΙΤ Erik Brynjolfsson και Adam Saunders. Από την άλλη σκοπιά, άλλη μερίδα οικονομολόγων κάνει λόγο για το «παράδοξο παραγωγικότητας», υπονοώντας ότι το Διαδίκτυο δεν έχει προσφέρει την προσδοκώμενη θεαματική αύξηση παραγωγικότητας. Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση στο άρθρο «IT Doesn't Matter» (η πληροφορική δε μετράει) που δημοσιεύτηκε στο «Harvard Business Review». Η «μικρότερη από το αναμενόμενο» αύξηση της παραγωγικότητας από τις νέες τεχνολογίες, δηλαδή από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, είναι ένα αντικειμενικό γεγονός, που οι αιτίες του πρέπει να αναζητηθούν στις σχέσεις παραγωγής μέσα στις οποίες αναπτύσσονται οι εν λόγω παραγωγικές δυνάμεις. Στην πραγματικότητα, το γνωστό ήδη από τη δεκαετία το 1980 ως παράδοξο του Solow22, είναι παράδοξο μόνο για την αστική οικονομική σκέψη που αντιμετωπίζει τα οικονομικά προβλήματα ως τεχνολογικά. Η μικρότερη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας λόγω των τεχνολογιών, η εξαθλίωση των λαϊκών στρωμάτων παρά τη φανταχτερή επιστημονική και τεχνική πρόοδο, η στρεβλή ανάπτυξη του ίδιου του μέσου, δεν είναι παράδοξα. Είναι το αποτέλεσμα της κυριαρχίας των σχέσεων καπιταλιστικής ιδιοκτησίας σε συγκεντρωμένα και ανεπτυγμένα μέσα παραγωγής, το αποτέλεσμα μιας παραγωγής που στόχο έχει τη διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Η αστική διαπάλη για το θέμα αντανακλά αυτή την πραγματικότητα, την οποία όμως δεν μπορεί παρά να τη βλέπει μέσα από το παραμορφωτικό γυαλί της αστικής θεώρησης του θέματος, με αποτέλεσμα να την αντιμετωπίζει ως παράδοξο. Ταυτόχρονα η εν λόγω διαπάλη αντανακλά και σοβαρές αντιθέσεις στο εσωτερικό της άρχουσας τάξης των ΗΠΑ, αφού η κάθε γραμμή σκέψης σε τελευταία ανάλυση εκφράζει τα συμφέροντα διαφορετικών μερίδων του κεφαλαίου.

Η αξιοποίηση του Διαδικτύου οδηγεί σε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας σε όλους σχεδόν τους κλάδους, με πολλούς τρόπους. Δίνει την τεχνική δυνατότητα μείωσης του κόστους στην ενδοεταιρική μεταφορά πληροφορίας, τόσο πληροφορίας που σχετίζεται με την τρέχουσα κατάσταση της παραγωγής όσο και πληροφορίας-εντολής σχετικά με μεταβολές στην παραγωγή, επιτρέπει την υπό συνθήκες μείωση του αριθμού των ενδιάμεσων βαθμίδων διοίκησης, διευκολύνει τη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, επιτρέποντας την επικοινωνία και τον άμεσο έλεγχο ακόμα μεγαλύτερων δομών.

Μία από τις πιο γνωστές εφαρμογές του Διαδικτύου αφορά την αποδοτικότερη διαχείριση πρώτων υλών και παραγγελιών. Οι νέες τεχνολογίες μεταφοράς πληροφορίας επιτρέπουν την ακριβέστερη και ταχύτερη γνώση του όγκου των εμπορευμάτων που χρησιμοποιούνται ως πρώτες ύλες σε όλες τις μονάδες ενός ομίλου, του όγκου των νέων παραγγελιών, του όγκου των έτοιμων προς πώληση εμπορευμάτων στις μονάδες παραγωγής, αποθήκευσης και χονδρικής πώλησης. Η γνώση αυτή επιτρέπει την κάλυψη των νέων παραγγελιών, βελτιστοποιώντας ταυτόχρονα το επίπεδο παραγωγής και την κατανομή της παραγωγής στις διαφορετικές παραγωγικές μονάδες ενός ομίλου, την ελάττωση των νέων παραγγελιών σε πρώτες ύλες, τη μείωση των αποθεμάτων, τη μείωση δηλαδή του απαιτούμενου κεφαλαίου με τη μορφή πρώτων υλών και έτοιμων προς πώληση εμπορευμάτων, οδηγώντας στην αύξηση του ποσοστού κέρδους.

Σίγουρα η συγκεκριμένη αξιοποίηση αυτών των τεχνολογιών πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες βελτιστοποίησης στον τομέα αυτό, αποτελεί δε μία από τις κεντρικές ερευνητικές κατευθύνσεις23 που σχετίζονται με εφαρμογές του Διαδικτύου. Ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε ότι και στην περίπτωση αυτή το Διαδίκτυο αποτελεί ένα εργαλείο που απλά πολλαπλασιάζει αυτές τις δυνατότητες και δεν αποτελεί προϋπόθεση για την εφαρμογή τους. Η γνωστότερη εφαρμογή μεθόδων καλύτερης αξιοποίησης αποθεματικού και ενεργητικού είναι η μέθοδος «Just In Time» της Ιαπωνικής Toyota, που έχει μείνει γνωστή ως «Μέθοδος Παραγωγής Toyota» (Toyota Production System). Η μέθοδος αυτή αφορά μια διαφορετική οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας που τελικά πέτυχε να ελαχιστοποιήσει το κυκλοφοριακό κεφάλαιο της επιχείρησης και που αναπτύχθηκε την περίοδο 1945-1975, δηλαδή πριν την έλευση του Διαδικτύου. Φυσικά η αξιοποίηση του Διαδικτύου και των δυνατοτήτων του επιτρέπει την πολύ ταχύτερη, ευκολότερη και ακόμα αποδοτικότερη υλοποίηση τέτοιων μεθοδολογιών. Κλείνοντας το θέμα Toyota είναι απαραίτητο να επισημάνουμε ότι η μεγάλη «επιτυχία» της εταιρίας δεν μπορεί να αποδοθεί κυρίως στο σύστημα παραγωγής, αλλά στις ιδιαίτερες μεταπολεμικές ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες στην Ιαπωνία που έδωσαν τη δυνατότητα συνδυασμού ενός μεγάλου βαθμού εκμετάλλευσης των εργαζόμενων με εκτεταμένες οικονομίες κλίμακας. Εξάλλου, η εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών και η αύξηση της παραγωγικότητας δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με την αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης.

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε τη σημαντικότατη επίδραση των διαδικτυακών τεχνολογιών στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας στον κλάδο των μεταφορών και ταυτόχρονα την ξεχωριστή ειδική επίδρασή τους στη μείωση του αναγκαίου χρόνου μεταφοράς των εμπορευμάτων, επιδρώντας έτσι στην αύξηση του ποσοστού κέρδους (τόσο στον κλάδο των μεταφορών, όσο και στο σύνολο της οικονομίας γενικά). Για παράδειγμα, η οργάνωση των σιδηροδρομικών δικτύων και των συνδυασμένων μεταφορών, η οργάνωση της φόρτωσης με τρόπο που να ελαχιστοποιείται ο χρόνος φόρτωσης - εκφόρτωσης, η βελτιστοποίηση της σειράς προτεραιότητας για την εξυπηρέτηση σε ένα λιμάνι (ανάμεσα στα πλοία του ίδιου ομίλου) οδηγούν σε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, σε εξοικονόμηση σε σταθερό κεφάλαιο (αφού μειώνεται ο χρόνος μεταφοράς, μειώνεται και ο αριθμός των απαραίτητων πλοίων για το ίδιο μεταφορικό έργο), σε μείωση των χρόνων μεταφοράς των εμπορευμάτων, άρα σε ταχύτερη περιστροφή του βιομηχανικού κεφαλαίου.

Σε μια σειρά από κλάδους η επίδραση του Διαδικτύου ήταν και συνεχίζει να είναι καταλυτική. Οδήγησε σε εκτίναξη της παραγωγικότητας της εργασίας, επιτρέποντας μια σειρά από δραστηριότητες που ήταν αδύνατες σε τέτοια κλίμακα.

ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗ

Η αξιοποίηση του Διαδικτύου στη μεταποίηση είναι πολλαπλή. Εκτός από τις προφανείς χρήσεις στις διοικητικές εργασίες, όπως στο λογιστήριο, στην εσωτερική επικοινωνία, στη δυνατότητα μεταβολής της οργανωτικής δομής αξιοποιώντας τις μεγάλες δυνατότητες επικοινωνίας, στη φύλαξη και στην αναδιοργάνωση της μεθοδολογίας προγραμματισμού της παραγωγής, οι δικτυακές τεχνολογίες αξιοποιούνται άμεσα και στην ίδια την παραγωγή.

Με την αξιοποίηση των τεχνολογιών αυτών, τόσο τα σχέδια (blue-prints) όσο και οι λεπτομέρειες ρύθμισης μηχανημάτων μεταφέρονται με μεγάλη ταχύτητα από τα κέντρα έρευνας στις παραγωγικές μονάδες. Καθώς οι εργαλειομηχανές και τα ρομπότ λειτουργούν μέσω ηλεκτρονικών εντολών και πληροφοριών, το Διαδίκτυο διευκολύνει σημαντικά τον ηλεκτρονικό σχεδιασμό, τόσο του προς παραγωγή εμπορεύματος όσο και της διαδικασίας παραγωγής του και την ταχεία υλοποίησή του στο εργοστάσιο. Βελτιώσεις στην παραγωγική διαδικασία, λάθη και αβλεψίες που διορθώνονται, καταγράφονται με ηλεκτρονικό τρόπο και αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες μπορούν εύκολα να αποθηκευτούν και να αποσταλούν και σε άλλες αντίστοιχες γραμμές παραγωγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η βιομηχανία ημιαγωγών, όπου ο σχεδιασμός και η βιομηχανική παραγωγή των τσιπ γίνεται στην πραγματικότητα με τη χρήση ενός ολοκληρωμένου συστήματος που ξεκινά από τα γραφεία σχεδιασμού και φτάνει μέχρι το διαδικτυακό ηλεκτρονικό έλεγχο των χημικών διαδικασιών στο εργοστάσιο παραγωγής, ενός συστήματος που δε θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς την αξιοποίηση διαδικτυακών τεχνολογιών. Αλλος τομέας αξιοποίησης του Διαδικτύου σχετίζεται με τις δυνατότητες τηλεπαρακολούθησης των παραμέτρων λειτουργίας των γραμμών παραγωγής που είναι σημαντική για τον εντοπισμό σφαλμάτων στην παραγωγική διαδικασία. Αρθρο για την εφαρμογή καινοτόμων συστημάτων ελέγχου της γραμμής παραγωγής στη βιομηχανία ημιαγωγών, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Spectrum»24, αναφέρεται στις σύγχρονες δικτυακές τεχνολογίες για να υλοποιηθεί το προαναφερθέν σύστημα Toyota, με αποτέλεσμα να επιτευχθεί μείωση του κόστους 12% και μείωση του χρόνου αλλαγής σε μια διαφορετική σχεδίαση, μείωση του κόστους παραγωγής διαφορετικού εμπορεύματος που έφτασε το 67%.

Αλλος τομέας όπου η στοχευμένη αξιοποίηση του Διαδικτύου οδηγεί σε παραγωγή εμπορευμάτων που προσιδιάζει καλύτερα στις απαιτήσεις της αγοράς αναφέρεται σε μελέτη της McKinsey25 από το 2002 για την επίδραση των νέων τεχνολογιών στην παραγωγικότητα στον τομέα κατασκευής Η/Υ. Ανάδειχνε τρεις τομείς: την εφοδιαστική αλυσίδα, την αυτοματοποίηση των παραγγελιών και την κατασκευή με βάση την παραγγελία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αξιοποίησης του Διαδικτύου στην κατεύθυνση αυτή είναι η βιομηχανία ρούχων Zara που αξιοποιώντας αυτές τις τεχνολογίες έχει μειώσει τον κύκλο εμφάνισης νέων συνθέσεων ενδυμάτων στις δύο εβδομάδες, επιτρέποντας πλέον την -σχεδόν σε πραγματικό χρόνο- καταγραφή της αγοράς στις νέες συνθέσεις και στην αλλαγή τους, προκειμένου να αυξηθεί η κερδοφορία της επιχείρησης. Αξίζει να σημειώσουμε ότι οι εν λόγω εφαρμογές αποτελούν φύτρα καθορισμού της παραγωγής, λαμβάνοντας υπόψη, άμεσα ορισμένες φορές, τις ανάγκες της κατανάλωσης. Φυσικά σε καμία περίπτωση δε μιλάμε για άρνηση της αγοράς μέσα στον καπιταλισμό, όπως δε συνιστά άρνηση της αγοράς η διεξαγωγή διαφημιστικής έρευνας πριν το σχεδιασμό ενός νέου εμπορεύματος, αφού στόχος είναι η μεγιστοποίηση της κερδοφορίας. Αναδεικνύεται όμως η τεχνική δυνατότητα άμεσης καταγραφής των λαϊκών αναγκών, αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες, δυνατότητα που θα αποβεί εξαιρετικά χρήσιμη για το βάθεμα του επιστημονικού κεντρικού σχεδιασμού σε συνθήκες οικοδόμησης σοσιαλισμού.

ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΟ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ

Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η αξιοποίηση του Διαδικτύου στο χρηματοπιστωτικό κλάδο, τόσο στις διεθνείς όσο και στις εγχώριες μεταφορές κεφαλαίων, που απλουστεύτηκαν σημαντικά και το κόστος τους μειώθηκε ανάλογα. Ειδικά στον τομέα της λιανικής τραπεζικής, η αξιοποίηση του Διαδικτύου αυξάνει θεαματικά την παραγωγικότητα της εργασίας και με τον τρόπο αυτό η επέκταση της πίστης γίνεται πολύ ευκολότερη. Είναι χαρακτηριστική η εμφάνιση «μικροτραπεζικών» σχημάτων που αξιοποιώντας το κινητό τηλέφωνο και το Διαδίκτυο επιτρέπουν συναλλαγές και πίστη των 10-20 ευρώ σε περιοχές της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής, της Ασίας. Η συγκεκριμένες εξελίξεις και οι γενικότερες οικονομικές και γεωπολιτικές στοχεύσεις αυτών των σχημάτων πρέπει να εξεταστούν αναλυτικότερα. Αλλος σχετικός κλάδος είναι γενικά ο κλάδος της λογιστικής, όπου η εφαρμογή διαδικτυακών τεχνολογιών και το μηχανογραφημένο λογιστήριο που εκτείνεται πλέον σε όλες τις μονάδες μιας επιχείρησης μειώνει δραστικά τις δαπάνες σε εργασία και σε πρώτες ύλες, αυξάνοντας θεαματικά την παραγωγικότητα.

Αξίζει όμως να σταθούμε στη γνωστή θέση που αναμασάται συχνά για «μεταφορά δισεκατομμυρίων με το πάτημα ενός κουμπιού» μέσα από το Διαδίκτυο. Οι τεχνικές δυνατότητες του Διαδικτύου πράγματι επιτρέπουν τη λογιστική μεταφορά πιστώσεων με το πάτημα ενός κουμπιού, αλλά η δυνατότητα αυτή βασίζεται στην ύπαρξη μονοπωλιακών τραπεζικών ομίλων, στην εξαγωγή κεφαλαίου σε ολόκληρο τον κόσμο, στο μοίρασμα ολόκληρου του κόσμου, στην εμφάνιση δηλαδή του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού. Μεταφορές κεφαλαίων σε ολόκληρο τον κόσμο, χωρίς να χρειάζεται να μεταφερθεί ένα σεντούκι με χρυσό, πρακτικά ήταν δυνατές από τις αρχές του 20ού αιώνα. Οι τελευταίες τεχνολογικές αλλαγές απλά μείωσαν σημαντικά το χρόνο, επομένως και το κόστος των υπηρεσιών αυτών και τις κατέστησαν προσβάσιμες σχεδόν παντού.

Τα παραπάνω παραδείγματα σε καμία περίπτωση δεν εξαντλούν το θέμα. Η αξιοποίηση διαδικτυακών εργαλείων και του Διαδικτύου γενικότερα έχει πολλές άλλες διαφορετικές πτυχές. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη δημοσίευση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ηλεκτρονική επιχειρηματικότητα26, όπου αναλύονται 65 διαφορετικές περιπτώσεις αξιοποίησης του Διαδικτύου για την αύξηση της παραγωγικότητας, από δικτυακές πλατφόρμες λήψης παραγγελιών μεταξύ επιχειρήσεων και αυτοματοποιημένο σύστημα τυποποίησης, σε αυτοματοποιημένα συστήματα εσωτερικής λογιστικής και συμμετοχής σε ηλεκτρονικούς διαγωνισμούς μέχρι συστήματα RFID27 για ταχύτερη αναζήτηση υλικών συσκευασίας και αυτοματοποιημένα συστήματα εισαγωγής δεδομένων από αγροτικές εκμεταλλεύσεις χρησιμοποιώντας barcode.

 ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ

Καθώς οι δυνατότητες και οι εφαρμογές του Διαδικτύου είναι περισσότερο από εμφανείς και σημαντικές, ένα σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε περισσότερο αναλυτικά είναι το ποιος ελέγχει το Διαδίκτυο. Παρά την επιφανειακή άναρχη δομή του Διαδικτύου και της δήθεν ανεμπόδιστης και αδιαμεσολάβητης επικοινωνίας, στην πραγματικότητα το δίκτυο των δικτύων -ένα χωρίς αμφιβολία μεγαλειώδες επίτευγμα της κοινωνικοποιημένης εργασίας- είναι ένας χώρος όπου η παραγωγή, η φύλαξη, η μεταφορά πληροφορίας κάθε είδους, οτιδήποτε και αν αυτή η πληροφορία συμβολίζει, είναι εξαιρετικά ελεγχόμενη από το κεφάλαιο, τους μεγάλους μονοπωλιακούς ομίλους, τα κράτη, τα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Σε όλα τα επίπεδα. Από τη διακίνηση της πληροφορίας μέσα από τα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα, τον έλεγχο των διευθύνσεων, μέχρι την αναζήτηση πληροφοριών σε ιστοσελίδες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα προσωπικά ιστολόγια κ.ο.κ. Ο έλεγχος των δεδομένων είναι ασφυκτικός, γίνεται από μια χούφτα μονοπωλιακούς ομίλους.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ

Η διακίνηση των τηλεπικοινωνιών, τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, γίνεται από έναν ελάχιστο αριθμό γιγαντιαίων τηλεπικοινωνιακών ομίλων που ελέγχουν τις υποθαλάσσιες οπτικές ίνες και τα παγκόσμια δίκτυα τηλεπικοινωνιών.

Η UNCTAD σε έκθεσή της για τη διαδικτυακή οικονομία γράφει χαρακτηριστικά: «...μια ιεραρχία δικτύων αναδύεται: δίκτυα επιπέδου 1, πολύ μεγάλοι πάροχοι δικτυακών υπηρεσιών στους οποίους ανήκουν οπτικές ίνες και δορυφορικές συνδέσεις σε όλο τον κόσμο, όπως η AT & T, Cable & Wireless και η BT, δίκτυα επιπέδου 2 που αγοράζουν δικτυακές υπηρεσίες από τα δίκτυα επιπέδου 1 αλλά έχουν και δικές τους διασυνδέσεις, δίκτυα επιπέδου 3 που αγοράζουν αποκλειστικά δικτυακές υπηρεσίες»28. Ουσιαστικά, η παγκόσμια διαδικτυακή κίνηση των δεδομένων ελέγχεται από τους ελάχιστους μεγάλους τηλεπικοινωνιακούς ομίλους, με τους οποίους οποιαδήποτε άλλη εταιρία θα πρέπει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να συμφωνήσει, για να μπορέσει να έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο.

Είναι επίσης εντυπωσιακή η μονοπώληση των δικτυακών ανταλλακτηρίων (Internet Exchange), όπου «ανταλλάσσεται» κίνηση ανάμεσα σε πάροχους δικτυακών υπηρεσιών. Για παράδειγμα, το κεντρικό διαδικτυακό ανταλλακτήριο της Ευρώπης στη Φρανκφούρτη DE-CIX, που είναι και το μεγαλύτερο στον κόσμο, εξυπηρετεί κατά μέσο όρο κίνηση 1.095 Gbit/sec, όταν το κεντρικό ελληνικό διαδικτυακό ανταλλακτήριο GR-IX εξυπηρετεί μόλις 7,66 Gbit/sec, δηλαδή 143 φορές λιγότερη κίνηση, ενώ μόλις 12 διαδικτυακά ανταλλακτήρια σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν κίνηση που υπερβαίνει τα 100Gbit/sec.29 Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι η όξυνση μιας σειράς ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων αντανακλώνται στο εσωτερικό του Διαδικτύου, οδηγώντας σε ξαναμοίρασμα των αγορών, σε κατασκευή νέων διαδικτυακών υποδομών.

Ανάλογος είναι και ο βαθμός μονοπώλησης της διαδικτυακής κίνησης σε επίπεδο τελικής διασύνδεσης των χρηστών με το Διαδίκτυο. Στην ΕΕ της απελευθερωμένης τηλεπικοινωνίας, περισσότερο από 80% των συνολικών συνδέσεων DSL, από τις οποίες περνάει όλη η δικτυακή κίνηση, ελέγχονται από πέντε τηλεπικοινωνιακά μονοπώλια.

Ο έλεγχος του Διαδικτύου σε επίπεδο ονομάτων και ηλεκτρονικών διευθύνσεων είναι εξίσου ασφυκτικός. Σε παγκόσμιο επίπεδο η κατανομή των ηλεκτρονικών διευθύνσεων και ονομάτων των διαδικτυακών τόπων επιβλέπεται από τη γνωστή ICANN που ελέγχεται και τυπικά ακόμα από την Αμερικανική κυβέρνηση, η οποία αντιστέκεται λυσσαλέα στην υπαγωγή της συγκεκριμένης εταιρίας στη διεύθυνση του ΟΗΕ. Η ύπαρξη του ονόματος ενός δικτυακού τόπου τελεί υπό τον έλεγχο -και την έγκριση σε τελική ανάλυση- του αστικού κράτους για τα ονόματα που βρίσκονται στο εσωτερικό κάθε χώρας και τελειώνουν με τις γνωστές καταλήξεις (για την Ελλάδα για παράδειγμα το .gr) και όλα τα υπόλοιπα τελούν υπό τον έλεγχο της ICANN, δηλαδή του αμερικανικού κράτους. Να σημειώσουμε επίσης ότι με πρόσχημα την καταπολέμηση της τρομοκρατίας προωθείται ένα νέο σύστημα διαχείρισης των ονομάτων των δικτυακών τόπων (DNSSEC) όπου, αξιοποιώντας εφαρμογές κρυπτογράφησης, ο έλεγχος πάνω στα ονόματα θα γίνει περισσότερο ασφυκτικός.

Για παράδειγμα η ανωνυμία του γνωστού δικτυακού τόπου indymedia, για το οποίο κανείς δε γνωρίζει ποιος το έχει, ποιος το ελέγχει και ποιος το διαχειρίζεται, δεν οφείλεται μόνο στην τοποθέτηση του φυσικού server, αλλά και στη δυνατότητα που του δίνει η γαλλική εταιρία που έχει αναλάβει να διαθέσει το συγκεκριμένο όνομα, αλλά και το αμερικανικό κράτος που έχει τον τελικό έλεγχο για την κατάληξη .org που χρησιμοποιεί ο συγκεκριμένος δικτυακός τόπος.

Αξίζει να σημειώσουμε τέλος το βαθμό ελέγχου του λεγόμενου «ασφαλούς» Διαδικτύου από 2-3 μονοπωλιακούς ομίλους. Η συγκεκριμένη τεχνολογία, που επισημαίνεται και από το ειδικό πρόθεμα των διαδικτυακών τόπων https αντί του γνωστού http, επιτρέπει τη μεταφορά πληροφοριών από το χρήστη στο δικτυακό τόπο και αντιστρόφως, παρέχοντας ασφάλεια έναντι υποκλοπών και αξιοπιστία έναντι παρεμβολών. Δίνει τη δυνατότητα πρόσβασης και υποβολής φορολογικών στοιχείων και τραπεζικών δεδομένων, χωρίς να έχει τη δυνατότητα παρακολούθησής τους κάποιος τρίτος ενδιάμεσος ωτακουστής. Πρόκειται προφανώς για μια τεχνολογία κρίσιμη για το ηλεκτρονικό εμπόριο, την ηλεκτρονική τραπεζική, την προώθηση ηλεκτρονικών συναλλαγών με κρατικές υπηρεσίες. Η τεχνολογία απαιτεί όμως τη μεσολάβηση ενός τρίτου «πιστοποιημένου μέρους» που θα εκδώσει ένα ειδικό πιστοποιητικό για το δικτυακό τόπο που αξιοποιεί ασφαλές Διαδίκτυο, ο οποίος πιστοποιημένος τρίτος σε τελευταία ανάλυση έχει την τεχνική δυνατότητα και να υποκλέψει και να αλλοιώσει την ψηφιακή επικοινωνία. Η εν λόγω τεχνολογία ελέγχεται εμπορικά από τρεις μονοπωλιακούς ομίλους που κυριαρχούν στο 85% της αγοράς. Εντύπωση επίσης δημιουργεί το γεγονός ότι οι ελληνικές επίσημες αρχές κατέφυγαν επίσης σε έναν από αυτούς τους τρεις ομίλους, στον όμιλο Verisign/Synmatec για την υποδομή ψηφιακού πιστοποιητικού για παράδειγμα στο taxisnet, δίνοντας στην πραγματικότητα την τεχνική δυνατότητα υποκλοπής μιας σειράς ηλεκτρονικών επικοινωνιών στον όμιλο αυτό, αντί να προχωρήσουν σε κατασκευή δημόσιου συστήματος ψηφιακής πιστοποίησης.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Ανάλογη είναι η κατάσταση και σε επίπεδο περιεχόμενου του Διαδικτύου. Το διαδικτυακό περιεχόμενο στην πραγματικότητα προέρχεται -άρα και ελέγχεται- από μια μικρή ομάδα διαδικτυακών γιγαντιαίων ομίλων. Η αναζήτηση πληροφοριών γίνεται από δυο-τρία «ψαχτήρια» που συγκεντρώνουν πάνω από το 95% των σχετικών υπηρεσιών. Το οπτικοακουστικό υλικό βρίσκεται κι αυτό με τη σειρά του αποθηκευμένο σε δυο-τρία μεγάλα site. Και πρακτικά ο ίδιος συσχετισμός ισχύει για όλες τις περίφημες διαδικτυακές υπηρεσίες. Τα στατιστικά για τις δημοφιλείς ιστοσελίδες είναι χαρακτηριστικά. Ελάχιστες ιστοσελίδες συγκεντρώνουν τη μερίδα του λέοντος από τη διαδικτυακή κίνηση σε όλες σχεδόν τις χώρες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο δικτυακός τόπος της Google είναι πρώτος σε προτίμηση δικτυακός τόπος στον κόσμο και στην Ελλάδα και κάθε μέρα τον επισκέπτεται το 42% των χρηστών του Διαδικτύου. Σε αντίθεση, στην κατάταξη των ιστότοπων που χρησιμοποιούν οι χρήστες απ’ την Ελλάδα, ο πρώτος ελληνικός δικτυακός τόπος είναι 9ος, συγκεντρώνοντας μόλις το 0,05%30 των χρηστών του Διαδικτύου.

Ακόμα και μια σειρά από υπηρεσίες που θεωρητικά προάγουν την άμεση επικοινωνία μεταξύ των τελικών χρηστών, όπως το Facebook ή τα γνωστά blog, τα ιστολόγια, στην πραγματικότητα βρίσκονται κάτω από τον απόλυτο έλεγχο γιγαντιαίων «διαδικτυακών» ομίλων, όπως για παράδειγμα το γνωστό blogspot, στο οποίο εκατοντάδες χιλιάδες έχουν αναρτήσει το ιστολόγιό τους που ανήκει στη Google.

Τέλος αξίζει να αναφερθούμε σε ορισμένες πλευρές του περιεχόμενου του Διαδικτύου που αποτυπώνουν τον παρασιτισμό της άρχουσας τάξης και την αξιοποίηση του Διαδικτύου για την ιδεολογική χειραγώγηση των εργαζόμενων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο ηλεκτρονικός τζόγος, η προώθηση της παιδοφιλίας και η μαζική προώθηση της πορνογραφίας, το εμπόριο ναρκωτικών. Πρόκειται για παρασιτικές δραστηριότητες που είναι προφανώς κοινωνικά επιβλαβείς, όμως εξυπηρετούν την κερδοφορία του κεφαλαίου και για το λόγο αυτό είναι αναπόφευκτες σε ένα σύστημα που σκοπός της παραγωγής είναι αυτή η κερδοφορία. Αποκαλύπτουν επίσης ότι σε συνθήκες κυριαρχίας των καπιταλιστικών εκμεταλλευτικών σχέσεων η αξιοποίηση και η ανάπτυξη του Διαδικτύου δεν καθορίζεται από τις κοινωνικές ανάγκες, αλλά από τις ανάγκες των μονοπωλίων.

ΚΥΒΕΡΝΟΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

Ο έλεγχος των δρόμων μεταφοράς πληροφορίας έχει ιδιαίτερη σημασία για κάθε κράτος, αφού η κίνηση των δικτυακών δεδομένων είναι άρρηκτα δεμένη με το τηλεπικοινωνιακό υλικό, τους διακομιστές και τη θέση που βρίσκονται, παρά τη μεγάλη συζήτηση για τον κυβερνοχώρο που μεταφυσικά υπερβαίνει την υλική πραγματικότητα.

Είναι γνωστό το πρόγραμμα «ECHELON», στο οποίο συμμετέχουν οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία, που με τις σύγχρονες προεκτάσεις του έχει στόχο να καταγράφει την ηλεκτρονική κίνηση σε ολόκληρο τον πλανήτη. Αναφερόμενος σε αυτό το σύστημα, σε αυτό το σημαντικό τμήμα της κίνησης του Διαδικτύου που εξυπηρετείται31 από τις ΗΠΑ, ο διευθυντής της CIA κατέθεσε σε επιτροπή του Αμερικανικού Κογκρέσου το 2006: «Λόγω της φύσης των παγκόσμιων τηλεπικοινωνιών έχουμε ένα δραματικό πλεονέκτημα που πρέπει να το εκμεταλλευτούμε, ενώ πρέπει να προστατεύσουμε αυτό το πλεονέκτημα κι αυτούς που μας το παρέχουν»32. Η τοποθέτηση της CIA για το συγκεκριμένο θέμα είναι αποκαλυπτική, γιατί εστιάζει στις δυνατότητες συγκέντρωσης πληροφοριών κάθε είδους, αξιοποιώντας και το Διαδίκτυο και τη διαδικτυακή κίνηση. Η αξιοποίηση του εν λόγω συστήματος για βιομηχανική κατασκοπεία οδήγησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο να υποβάλει ειδική έκθεση33. Αντίστοιχα συστήματα παρακολούθησης της ηλεκτρονικής κίνησης έχουν όλα τα ιμπεριαλιστικά κέντρα, όπως για παράδειγμα το πρόγραμμα «Check the Web» της ΕΕ34.

Οι δυνατότητες που υπάρχουν για παρακολούθηση, καταγραφή και έλεγχο των ηλεκτρονικών επικοινωνιών είναι περισσότερο από εμφανείς και ήδη αξιοποιούνται, τόσο από δικτυακά μονοπώλια όσο και από τα κράτη που χρησιμοποιούν τη διακυβέρνηση αλλά και την ειδική σχέση που αντικειμενικά έχουν με αυτά τα μονοπώλια σ' αυτή την κατεύθυνση.

Αυτός ο διεξαγόμενος «πόλεμος πληροφορίας» έχει πολλές διαφορετικές πτυχές. Η συγκέντρωση πληροφοριών αξιοποιώντας το Διαδίκτυο είναι φυσικά μία εκδοχή του κυβερνοπόλεμου, ίσως η ηπιότερη. Αξίζει φυσικά να σημειωθεί η τεράστια σημασία που έχει η πληροφορία στο σύγχρονο πόλεμο, στον πόλεμο κάθε είδους, από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο μέχρι τον ταξικό.

Μια δεύτερη, εξίσου γνωστή, πτυχή του κυβερνοπόλεμου εστιάζει στην αξιοποίηση του Διαδικτύου για το χτύπημα ηλεκτρονικών υποδομών του εχθρού, που είναι συνδεδεμένα στο Διαδίκτυο. Πρόκειται για την «καθαρότερη» μορφή του κυβερνοπόλεμου, αφού συντελείται στο εσωτερικό του Διαδικτύου και έχει ως στόχο την άμεση προσβολή των δικτυακών υποδομών του αντιπάλου και κατ’ επέκταση την έμμεση προσβολή και άλλων υποδομών του. Χαρακτηριστικά είναι τα πρόσφατα παραδείγματα με το «ηλεκτρονικό σκουλήκι»35 Stuxnet που εστίασε στην καταστροφή του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν.

Η συγκεκριμένη κυβερνοεπίθεση διέλυσε και έναν ακόμα μύθο, κοινό σε ένα κομμάτι της κουλτούρας του Διαδικτύου, ότι το Διαδίκτυο εξισώνει τη δυνατότητα άσκησης βίας ανάμεσα σε άτομα ή μικρές ομάδες και στα κράτη, αφού δίνει τη δυνατότητα σε έναν «καλό» hacker36 να καταστρέψει δικτυακές υποδομές κατά το δοκούν.

Στην πραγματικότητα το Stuxnet που χτύπησε τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο τεχνικό κατασκεύασμα, που σύμφωνα με το εξειδικευμένο στην ανάλυση δικτυακής ασφάλειας «Kaspersky Lab» μπορούσε να κατασκευαστεί μόνο με κρατική στήριξη.37 Η επιβεβαίωση ήρθε από δημοσίευμα των «New York Times»38 που αναφέρει ότι το συγκεκριμένο σύστημα κατασκευάστηκε από τις ΗΠΑ σε συνεργασία με το Ισραήλ και η χρήση του εγκρίθηκε τελικά από τον νυν πρόεδρο των ΗΠΑ Μπ. Ομπάμα.

Τέλος, επίσημα οι ΗΠΑ θεωρούν το Διαδίκτυο ως νέο πεδίο στρατιωτικής δράσης, καθώς μέσα στις προτεραιότητες πολιτικής για τον κυβερνοχώρο39 τοποθετούν και τη στρατιωτική προετοιμασία για τις προκλήσεις του 21ου αιώνα.

ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΚΑΙ ΚΥΒΕΡΝΟΠΟΛΕΜΟΣ

Ο διευθυντής σύνταξης του περιοδικού του αμερικανικού στρατού, αναλύοντας τους πέντε άξονες των επιχειρήσεων πληροφορίας, τους κατάταξε ως εξής: «Επιχειρήσεις ασφαλείας, ψυχολογικές επιχειρήσεις, παραπλάνηση, δικτυακές επιχειρήσεις και δικτυακό πόλεμο», ξεκαθαρίζοντας όμως: «Ο κυβερνοπόλεμος είναι ριζικά διαφορετικός απ' τα άλλα φαινόμενα του πεδίου της μάχης γιατί εστιάζει στην επιρροή της αντίληψης και της στάσης»40 (εννοώντας των λαϊκών στρωμάτων).

Αυτή η διάσταση του κυβερνοπόλεμου (η διάσταση της προπαγάνδας δηλαδή) είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα.

Στην πραγματικότητα το Διαδίκτυο είναι ένα πεδίο οξυμένης αντιπαράθεσης ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις για το ποιος ελέγχει τη ροή της πληροφορίας, ποιος επιδρά και με ποιο τρόπο στα δισεκατομμύρια των χρηστών του Διαδικτύου.

Η μεγαλύτερη αξιοπιστία που ενδογενώς αποδίδεται στο Διαδίκτυο ανοίγει νέες μεγάλες δυνατότητες χειραγώγησης μέσω της μαζικής διαδικτυακής προπαγάνδας, καθώς σ’ ένα τμήμα λαϊκών στρωμάτων -ιδιαίτερα στη νεολαία- υποχωρεί η ενημέρωση μέσω των παραδοσιακών μέσων μαζικής ενημέρωσης, ενώ ενισχύεται η διαδικτυακή ενημέρωση και ιδιαίτερα των λεγόμενων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, από το Facebook και το Twitter μέχρι όλα τα blogs, που θεωρείται αμφίδρομη, μη κηδεμονευόμενη και ανεξάρτητη, αποκτά χαρακτήρα πολύ μεγαλύτερης εγκυρότητας.

Πρόσφατη δημοσίευση στο περιοδικό «Nature» έκανε λόγο για τετραπλάσια επίδραση των μηνυμάτων που λαμβάνει κανείς μέσα από μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε σχέση με εκείνα από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης. Στη βάση αυτής της διαπίστωσης έγινε πρόβλεψη ότι στην επικείμενη προεκλογική εκστρατεία στις ΗΠΑ θα υπάρχει μαζική προεκλογική εκστρατεία μέσα από το Facebook.

Ομως η δικτυακή προπαγάνδα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κάθε είδους δεν παίρνει κυρίως αυτή τη μορφή, τη μορφή της ανοιχτής διαφήμισης. Αξιοποιώντας διάφορες τεχνικές χειραγώγησης, προώθησης πολλών μηνυμάτων που λένε τα ίδια με διαφορετικά λόγια, από πολλούς διαφορετικούς -τάχα- συγγραφείς, προβάλλει τις απόψεις που επιθυμεί με πολλαπλούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα, η πρόσφατη προώθηση από την Google, με το μηχανισμό αυτόματης συμπλήρωσης (το γνωστό auto correction) της θέσης ότι η γυναίκα του πρώην προέδρου της Γερμανίας, η Μπετίνα Βουλφ, ήταν συνοδός πολυτελείας, έχει ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων στη Γερμανία, με τη Google να δηλώνει ότι «απλά αυτό ψάχνουν οι χρήστες»... Αλλο παράδειγμα, ειδικά για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι η τεράστια διασύνδεση ανάμεσα στις πηγές που προπαγανδιστικά αναπαράγουν την ίδια θέση με τρόπο που ο απλός χρήστης να πείθεται ότι... «τελικά αφού το πιστεύουν όλοι, θα είναι το σωστό».

Ετσι, οι χιλιάδες followers στο Twitter, οι εκατοντάδες friends στο Facebook, το πυκνό δίκτυο αλληλοτροφοδότησης ανάμεσα σε διάφορους δικτυακούς τόπους και ιστολόγια, αξιοποιούνται στην πραγματικότητα για να τεκμηριωθεί στα μάτια του απλού χρήστη ότι μια συγκεκριμένη θέση για ένα ζήτημα είναι πραγματική, γιατί είναι αυτό που λέει η πλειοψηφία, είναι αυτό που λέει ο κόσμος.

Αξιοποιώντας τέτοιους μηχανισμούς, τα δικτυακά μονοπώλια, τα αστικά κράτη έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν μαζικά εκατομμύρια λαϊκών στρωμάτων που δεν ενημερώνονται πλέον από την «καθεστωτική» τηλεόραση, αλλά νομίζουν ότι ενημερώνονται από τους εαυτούς τους, από τον ίδιο τον κόσμο, το Διαδίκτυο.

Φυσικά, το Διαδίκτυο δεν μπορεί να γεννήσει εξεγέρσεις και πρέπει να προφυλαχτούμε από δυο διαφορετικά λάθη. Τα προηγούμενα χρόνια εμφανίστηκαν σε μια σειρά από χώρες -και χώρες της ευρύτερης περιοχής μας και στην Ελλάδα, για να είμαστε πιο σωστοί- μεγάλες κινητοποιήσεις του πληθυσμού, κινητοποιήσεις που συχνά πήραν ακόμα και το χαρακτήρα εξέγερσης. Τα παραδείγματα ποικίλουν από τη χαρακτηριζόμενη από τα αστικά μέσα μαζικής ενημέρωσης ως «Αραβική Ανοιξη» στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, στο κίνημα «Occupy Wallstreet» στις ΗΠΑ, μέχρι και στους γνωστούς «αγανακτισμένους» στην Ελλάδα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (κυρίως τα διαδικτυακά μέσα μαζικής ενημέρωσης) αποδίδουν στο Διαδίκτυο και στη δυνατότητα άμεσης διασύνδεσης που δίνει, μια σχεδόν μαγική ικανότητα που επιτρέπει σε εκατομμύρια διαδηλωτές να συντονίζονται μεταξύ τους, να υπερβαίνουν τον ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους και της άρχουσας τάξης, αξιοποιώντας το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να οργανώνουν τελικά ένα ακηδεμόνευτο από τα κάτω κίνημα που μπορεί να τσακίσει το σάπιο κατεστημένο. Μάλιστα, σε ορισμένες βαθυστόχαστες αναλύσεις στα διάφορα ιμπεριαλιστικά επιτελεία, η τάση αυτή είχε ήδη προβλεφτεί από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, προετοιμάζοντας στην πραγματικότητα μια σειρά από ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις στο εσωτερικό άλλων κρατών.

Στην πραγματικότητα το Διαδίκτυο μπορεί να αξιοποιηθεί ως εργαλείο, ως πολλαπλασιαστής ισχύος για να επιδράσει πάνω στις υπαρκτές διεργασίες που πραγματοποιούνται στην κοινωνία. Η λεγόμενη «Αραβική Ανοιξη», οι «αγανακτισμένοι» δεν οφείλονται στο Διαδίκτυο. Εχουν ένα στέρεο υπόβαθρο διογκωμένων κοινωνικών προβλημάτων και κλιμάκωσης της επίθεσης στα δικαιώματά τους λόγω της κρίσης και λόγω συνολικά της ανάγκης των μονοπωλίων για διασφάλιση της κερδοφορίας τους. Πατάνε πάνω σε αντιθέσεις στο εσωτερικό της άρχουσας τάξης, σε αντιτιθέμενα συμφέροντα ανάμεσα σε μερίδες του κεφαλαίου, που οξύνονται λόγω της κρίσης, ανάμεσα σε ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις. Πάνω σε αυτό το κοινωνικο-οικονομικό έδαφος δρουν οργανωμένα δίκτυα που επιδιώκουν να χειραγωγηθούν οι εξελίξεις αυτές σε συγκεκριμένη κατεύθυνση. Αλλωστε, η υπαρκτή απόδειξη πως αυτού του είδους οι διεργασίες δεν οφείλονται στο Διαδίκτυο είναι το παράδειγμα της Αιγύπτου, που ακόμα κι όταν η κυβέρνηση διέκοψε στην πρόσβαση στο Διαδίκτυο, προσπαθώντας να σταματήσει τη λεγόμενη «Αραβική Ανοιξη» στην Αίγυπτο, δεν τα κατάφερε.

ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ

Ενα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι το πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα που έχουν ως εργαλεία συλλογής πληροφοριών, τις οποίες ο καθένας θα ήταν ιδιαίτερα διστακτικός να παραχωρήσει σε άλλη περίπτωση. Πληροφορίες που αφορούν στη συναισθηματική κατάσταση και στις εναλλαγές της, στον κοινωνικό περίγυρο και στις διαπροσωπικές σχέσεις, πληροφορίες για τη στάση και την τοποθέτηση σε μια σειρά ζητήματα, πολιτικά και άλλα, πληροφορίες που θα ήταν αδύνατο να συλλεχθούν για ολόκληρο τον πληθυσμό χωρίς αυτές τις τεχνολογίες.

Οταν η συγκέντρωση τέτοιων προσωπικών δεδομένων και πληροφοριών συνδυαστεί με τη δυνατότητα της σύγχρονης τεχνολογίας διασύνδεσης και διασταύρωσης μεγάλου όγκου πληροφοριών και με τις άλλες εξελίξεις στην αποθήκευση πληθώρας δεδομένων από άλλες πηγές (π.χ. φορολογικά στοιχεία, αυτόματη αναγνώριση πινακίδων αυτοκινήτων κλπ.), η επικινδυνότητα και η έκθεση απέναντι στην κρατική βία γίνεται περισσότερο εμφανής. Με την αξιοποίηση αυτών των μεθόδων και κυρίως μέσα από την ηθελημένη παροχή άπλετων προσωπικών δεδομένων, τα αστικά επιτελεία έχουν πολλαπλάσιες δυνατότητες ανακάλυψης της πολιτικής δράσης του καθενός και σε τελευταία ανάλυση, πολλαπλάσια πληροφόρηση για τον πραγματικό αντίπαλο, το οργανωμένο εργατικό και λαϊκό κίνημα.

Αν κάναμε μια μεταφορά των νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων στην εποχή του Λένιν, θα λέγαμε ότι θα ήταν εξαιρετικά μειωμένες οι δυνατότητες που θα είχαν οι Μπολσεβίκοι, μαζί κι ο Λένιν, να μείνουν στην παρανομία το κρίσιμο καλοκαίρι του 1917 και να προετοιμάσουν την Οκτωβριανή Επανάσταση, αν ο κομματικός μηχανισμός, οι φίλοι, οι συγγενείς του καθενός, οι οπαδοί δεν επαργυπνούσαν απέναντι σε αυτά τα νέα μέσα παρακολούθησης και βρίσκονταν αποθηκευμένοι σε κάποια ηλεκτρονικά κατάστιχα της Οχράνα.

ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΗ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Οπως είδαμε, στον καπιταλισμό το Διαδίκτυο εξελίσσεται με άξονα τη μεγιστοποίηση της κερδοφορίας του μεγάλου κεφαλαίου, τον ασφυκτικό του έλεγχο από τα μονοπώλια και τα κρατικά και ιμπεριαλιστικά κέντρα, την αξιοποίησή του ως εργαλείου συλλογής πληροφοριών από κάθε είδους μυστικές υπηρεσίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της υποταγής του Διαδικτύου στις καπιταλιστικές εκμεταλλευτικές σχέσεις είναι η δαπάνη εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων για την κατασκευή νέων τηλεπικοινωνιακών δικτύων ανάμεσα στη Νέα Υόρκη και στο Σικάγο με μοναδικό σκοπό τη μείωση του χρόνου αποστολής ενός ηλεκτρονικού μηνύματος κατά 50 χιλιοστά του δευτερολέπτου, που αν αξιοποιηθεί στις αγοραπωλησίες μετοχών, οδηγεί σε μεγάλες δυνατότητες αποκόμισης μεγάλων κερδών από τους επενδυτές.

Οι εφαρμογές του στην οικονομία, ενώ εμφανίζουν τα φύτρα μιας ανώτερης οργάνωσης της τελευταίας, πνίγονται από το μοναδικό κίνητρο που μπορεί να γνωρίσει η καπιταλιστική παραγωγή, το κίνητρο του κέρδους.

Ετσι, οι σημερινές εφαρμογές του Διαδικτύου στην εκπαίδευση, στην υγεία, στον πολιτισμό, γίνονται με γνώμονα τη θωράκιση της κερδοφορίας των μονοπωλιακών ομίλων. Για παράδειγμα, σε συνθήκες οικοδόμησης σοσιαλισμού, η αξιοποίηση του Διαδικτύου στην υγεία με τη μορφή της τηλεϊατρικής πραγματικά θα πολλαπλασιάσει τις δυνατότητες υγειονομικής κάλυψης του πληθυσμού, δρώντας επικουρικά μέσα στο επαρκώς στελεχωμένο, δωρεάν, αποκλειστικά κρατικό σύστημα υγείας, επιτρέποντας ακόμα και τη διεξαγωγή περίπλοκων ιατρικών πράξεων σε απομακρυσμένες περιοχές. Αντίθετα, στις σημερινές συνθήκες κυριαρχίας των καπιταλιστικών εκμεταλλευτικών σχέσεων, η τηλεϊατρική αξιοποιείται ως όχημα για την περαιτέρω εμπορευματοποίηση της υγείας, την αύξηση της κερδοφορίας των ομίλων της υγείας, τη δραστική περικοπή κρατικών δαπανών καταργώντας περιφερειακές υπηρεσίες υγείας και αντικαθιστώντας τες με τηλεϊατρική, με αποτέλεσμα σε απομονωμένα μέρη ακόμα και ο αγροτικός ιατρός να αντικαθίσταται με μια τηλεϊατρική σύνδεση που φυσικά δεν καλύπτει ούτε στοιχειωδώς τις ανάγκες.

Το Διαδίκτυο ως μέσο παραγωγής, στην πορεία εξέλιξής του έχει τεράστιες δυνατότητες στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, στην επιστημονικότητα του κεντρικού σχεδιασμού ως προϊόντος του υποκειμένου, στον έλεγχο, σε τελευταία ανάλυση, τόσο ως μέσο ενημέρωσης και πληροφόρησης όσο ως σύγχρονο εργαλείο ανώτερης προώθησης της σοσιαλιστικής σχέσης του κεντρικού σχεδιασμού με στόχο την ικανοποίηση των ολοένα διευρυνόμενων κοινωνικών αναγκών.

Η δυνατότητα του Διαδικτύου για ταχεία, σχεδόν σε πραγματικό χρόνο41, αξιόπιστη, φθηνή, μεταφορά και αποθήκευση κάθε είδους ψηφιοποιημένης πληροφορίας, αλλά και η εγγενής δυνατότητά του να χρησιμοποιηθεί από σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού, το καθιστούν ιδανικό μέσο για την παραπέρα προώθηση των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής, τόσο στο επίπεδο της καταγραφής των κοινωνικών αναγκών όσο και στο επίπεδο της υλοποίησης του οικονομικού σχεδίου.

Σε επίπεδο αναγκών, η αξιοποίηση του Διαδικτύου δίνει τη δυνατότητα ταχύτερης και πληρέστερης καταγραφής των υποκειμενικών αναγκών των λαϊκών στρωμάτων, από άποψη ποιότητας και ποσότητας, βελτιώνοντας σημαντικά τις δυνατότητες αποτίμησής τους από τα κρατικά όργανα. Προσφέρει επίσης τη δυνατότητα ακριβέστερης αποτίμησης του επιπέδου κάλυψης των αναγκών αυτών από δεδομένο επίπεδο παραγωγής, δίνοντας στα κρατικά όργανα πολύτιμες πληροφορίες για τη βελτίωση του επιπέδου παραγωγής, προς την κατεύθυνση κάλυψης των λαϊκών αναγκών.

Προσφέρει επίσης σημαντικές δυνατότητες που μπορούν να συνδράμουν προς την κατεύθυνση κάλυψης μιας σειράς λαϊκών αναγκών, στην υγεία, στην έρευνα, στον πολιτισμό, στην παιδεία, στην οργάνωση κοινωνικών δραστηριοτήτων, στην ανθρώπινη επικοινωνία.

Δεν πρόκειται για επιστημονική φαντασία. Σήμερα τα μονοπώλια του δικτυακού εμπορίου αξιοποιούν αυτές τις δυνατότητες από την «ανάποδη» σκοπιά. Καταγράφουν τις προτιμήσεις των χρηστών σε συγκεκριμένα εμπορεύματα, χωρίς συχνά αυτοί ούτε καν να το συνειδητοποιούν, καταγράφοντας το χρόνο παραμονής σε κάθε ιστοσελίδα, τον αριθμό των χτυπημάτων κ.ο.κ. Στόχος τους φυσικά δεν είναι να καταγράψουν τις λαϊκές ανάγκες, αλλά να εντοπίσουν εκείνο το συνδυασμό ποιότητας, τιμής, και διαφήμισης που θα μεγιστοποιήσει την κερδοφορία τους. Η αξιοποίηση αυτή όμως φωτογραφίζει τις ανεξάντλητες δυνατότητες για την καταγραφή των λαϊκών αναγκών, αξιοποιώντας τη σύγχρονη τεχνολογία.

Ταυτόχρονα, οι διαδικτυακές τεχνολογίες έχουν μεγάλες δυνατότητες αξιοποίησης στην κατεύθυνση υλοποίησης του κεντρικού οικονομικού σχεδίου της σχεδιασμένης αλληλοτροφοδότησης βιομηχανικών υλών και προϊόντων μεταξύ διαφορετικών βιομηχανικών κλάδων, μεταξύ βιομηχανίας και κοινωνικών υπηρεσιών (παιδεία, υγεία, πολιτισμού και αθλητισμού) του μεσοπρόθεσμου και βραχυπρόθεσμου σχεδιασμού. Η δυνατότητα ταχείας αποτίμησης της κατάστασης της παραγωγής σε όλες σχεδόν τις παραγωγικές μονάδες και η δυνατότητα ταχείας αλλαγής στα επίπεδα της παραγωγής αξιοποιώντας τις τεχνολογίες αυτές ανοίγουν λαμπρούς δρόμους για την ανύψωση του επιστημονικού κεντρικού σχεδιασμού σε ανώτερα επίπεδα.

Φυσικά, στη σημερινή οικονομική πραγματικότητα, της όξυνσης του ανταγωνισμού, ο σχεδιασμός της παραγωγής δεν μπορεί να γίνει παρά σε επίπεδο μονοπωλιακού ομίλου, αλλά ακόμα και αυτός είναι στρεβλός και ατελής, αφού κριτήριό του είναι η μεγιστοποίηση της κερδοφορίας.

Δεν είναι καινούργια προοπτική οι δυνατότητες του Διαδικτύου και των σχετικών τεχνολογιών να βαθύνει την κομμουνιστική σχέση του κεντρικού σχεδιασμού. Το σχέδιο Κρατικού Αυτοματοποιημένου Συστήματος Διεύθυνσης της Οικονομίας του διευθυντή του Ινστιτούτου Κυβερνητικής της Ουκρανίας Βίκτορ Μιχάιλοβιτς Γκλουσκόφ από το 1962 προέβλεπε ένα ηλεκτρονικό δίκτυο42 με 100 κέντρα υπολογισμού και 10.000 έως 20.000 κέντρα εισαγωγής πληροφοριών, με στόχο την αυτοματοποιημένη διεύθυνση της Σοβιετικής Οικονομίας. Στα υπαρκτά προβλήματα στο σχεδιασμό της Σοβιετικής Οικονομίας την περίοδο εκείνη, το σχέδιο αυτό προτάθηκε ως εναλλακτική απάντηση στη μεταρρύθμιση Κοσύγκιν που εφαρμόστηκε τελικά. Οι Σοβιετικοί επιστήμονες που πρότειναν το σχέδιο υποστήριζαν ότι με τη βοήθεια αυτής της τεχνολογίας ο κεντρικός σχεδιασμός θα βάθαινε, θα πετύχαινε να αντιμετωπίσει μια σειρά από οικονομικά προβλήματα της περιόδου. Με την επικράτηση των «αγοραίων» (εισαγωγή στοιχείων εμπορευματικής παραγωγής στον άμεσο κοινωνικό τομέα) η τύχη της πρότασης ακολούθησε συνολικά την πορεία υποχώρησης των σοσιαλιστικών σχέσεων. Το έντυπο στο οποίο είχε καταγραφεί η συγκεκριμένη πρόταση καταστράφηκε.

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε και το μοναδικό σύστημα διαδικτυακής κεντροποιημένης διεύθυνσης της οικονομίας που εφαρμόστηκε, το πρόγραμμα Cybersyn στη Χιλή, κατά τη διάρκεια της προεδρίας Αλιέντε.43 Το σύστημα αυτό χρησιμοποιούσε 500 μηχανές τηλεομοιοτυπίας (telex), διασκορπισμένες στις κεντρικές παραγωγικές μονάδες όπου έστελναν τα δεδομένα της παραγωγής σε ένα κεντρικό υπολογιστικό σύστημα που έκανε μεσοπρόθεσμες προβλέψεις και σχετικές αλλαγές στην παραγωγή. Το σύστημα φυσικά δεν πέτυχε γιατί αντιμετώπισε στην ουσία το οικονομικό σχέδιο σαν ένα τεχνικό εργαλείο υλοποίησης μιας επεκτατικής σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής στο έδαφος της κυριαρχίας των καπιταλιστικών σχέσεων. Η οικονομία της Χιλής οδηγήθηκε σε έκρηξη του πληθωρισμού, σε περαιτέρω εξαθλίωση των εργαζόμενων. Ομως το εν λόγω σύστημα είναι αξιοσημείωτο για δύο βασικούς λόγους. Πρώτο, αποδεικνύει πως η τεχνική δυνατότητα υλοποίησης ενός κεντροποιημένου οικονομικού σχεδίου υπήρχε ακόμα και στις αρχές τις δεκαετίας του 1970. Δεύτερο, το συγκεκριμένο σύστημα κεντρικού σχεδιασμού της παραγωγής έπαιξε, με βάση τον Gustavo Silva, υψηλόβαθμο στέλεχος της κυβέρνησης Αλιέντε, καθοριστικό ρόλο στην τροφοδοσία του Σαντιάγκο με τρόφιμα, αξιοποιώντας μόλις 200 φορτηγά στη μεγάλη απεργία των φορτηγών στη Χιλή τον Οκτώβρη του 1972, αποδεικνύοντας την αναγκαιότητα αξιοποίησης των επιτευγμάτων της επιστήμης και της τεχνολογίας απ’ το λαϊκό κίνημα.

ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΤΗΝ ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ

Το Διαδίκτυο δεν είναι ο χώρος της απόλυτης ελευθερίας και της ισοτιμίας, δεν είναι το μαγικό εργαλείο με το οποίο θα λυθούν όλα τα ζητήματα ορθολογικά, με συλλογική σκέψη και επεξεργασία, για δυο λόγους. Ο κύριος λόγος είναι ότι τα κοινωνικά προβλήματα της φτώχειας, της εξαθλίωσης (σχετικής και απόλυτης), του πολέμου, δεν είναι αόριστα τεχνικά προβλήματα, δεν οφείλονται σε λαθεμένες επιλογές. Η καπιταλιστική κοινωνία είναι ταξική κοινωνία. Είναι κοινωνία στην οποία το κεφάλαιο κυριαρχεί πάνω στην κοινωνική εργασία, απομυζά το μόχθο των εργαζόμενων, υποβαθμίζει και συχνά καταστρέφει τη ζωή τους, καθορίζει την πορεία ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων των μέσων πληροφόρησης, μέσα σε αυτά και του Διαδικτύου, προκειμένου να διασφαλίσει την κερδοφορία του. Τα κοινωνικά προβλήματα δεν μπορούν να λυθούν στη ρίζα τους παρά με σύγκρουση με το κεφάλαιο, γιατί κεφάλαιο και εργασία χωρίζονται με αγεφύρωτες αντιθέσεις. Ο δεύτερος λόγος είναι ακριβώς επειδή η άρχουσα τάξη κατανοεί την ταξικότητα της κοινωνίας και τις προσπάθειες που θα κάνει αντικειμενικά το εργατικό και λαϊκό κίνημα να εκμεταλλευτεί όλα τα μέσα, αξιοποιεί ενεργά το Διαδίκτυο για να χειραγωγήσει τους εργαζόμενους.

Μήπως τότε πρέπει να αρνηθούμε τη χρήση του Διαδικτύου; Φυσικά και όχι. Σε επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, το Διαδίκτυο καθιστά άμεσα προσβάσιμο έναν απίστευτο όγκο πληροφοριών και δεδομένων, αφάνταστο μέχρι πριν από μερικά χρόνια. Αν δεν είναι ήδη, μετατρέπεται ταχύτατα σε μια πραγματική «Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας», όπου αποθηκεύεται και είναι διαθέσιμη σχεδόν όλη η ανθρώπινη γνώση. Δίνει την τεχνική δυνατότητα για άμεση πληροφόρηση και μεταφορά ειδήσεων σε ολόκληρο τον πλανήτη. Ανοίγει τεράστιες δυνατότητες που θα μπορούσαν να εκτοξεύσουν την κοινωνική παραγωγή, πολλαπλασιάζοντας τη δυνατότητα του κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας.

Ομως στις σημερινές συνθήκες, σε συνθήκες κυριαρχίας του κεφαλαίου στην κοινωνική παραγωγή, το Διαδίκτυο είναι και αυτό με τη σειρά του υποταγμένο στην κερδοφορία των μονοπωλίων. Το Διαδίκτυο είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα παραγωγικής δύναμης, που ασφυκτιά λόγων των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Οπως και για κάθε άλλη τεχνολογική και επιστημονική ανακάλυψη, η πραγματικά φιλολαϊκή αξιοποίησή του θα είναι αδύνατη, όσο η πολιτική εξουσία θα βρίσκεται στα χέρια της αστικής τάξης.

Η επιμονή στις δυσκολίες της αντιπαράθεσης μέσα από το Διαδίκτυο, στις αυξημένες δυνατότητες παρακολούθησης και ελέγχου που αυτό δίνει στην άρχουσα τάξη, λαμβάνονται υπόψη στο σχεδιασμό της πολιτικής παρέμβασης του Κόμματος στο Διαδίκτυο, γιατί καθήκον και χρέος μας δεν είναι να περιγράψουμε και να εξηγήσουμε μια κατάσταση, καθήκον και χρέος μας είναι να οργανώσουμε την πάλη για την ανατροπή του σάπιου καπιταλιστικού συστήματος και σε αυτή την κατεύθυνση δίνουμε όλες μας τις δυνάμεις.

Ειδικότερα για το Διαδίκτυο, καταλαβαίνουμε πολύ καλά την παροιμία που λέει «βάρα του μαχαιριού γροθιά, να δεις ποιος θα πονέσει». Σήμερα, σ’ ένα Διαδίκτυο που έχει όλο και μεγαλύτερη σημασία για την ενημέρωση της νεολαίας, η λύση δεν είναι φυσικά η άρνηση της χρήσης του, η φοβική στάση απέναντί του. Ομως απέναντι στις συγκεντρωμένες δυνάμεις προπαγάνδας, φακελώματος και χειραγώγησης που εφαρμόζει ο ταξικός αντίπαλος στο Διαδίκτυο, η ατομική προσπάθεια επίδρασης, ακόμα κι όταν έχει καλές προθέσεις, είναι μια «τουφεκιά στον αέρα», με αποτελέσματα συχνά αντίθετα από τα επιδιωκόμενα. Μονόδρομος για την επαναστατική πρωτοπορία είναι η ενίσχυση της συντεταγμένης παρέμβασης στο Διαδίκτυο, γιατί η συντεταγμένη παρέμβαση είναι η μοναδική που μπορεί ν' ανοίξει πραγματικά δρόμους για την αντιπαράθεση, για τη ζύμωση, για την κατάκτηση των μαζών, όταν φωτίζει την πρωτοπόρα δράση στους χώρους δουλειάς, στα σωματεία με ταξικό προσανατολισμό στους τόπους κατοικίας, όταν προβάλλει τις θέσεις του Κόμματος, όταν λειτουργεί ως εργαλείο ενός πανίσχυρου εργατικού κινήματος που βάζει στο στόχαστρο τον πραγματικό αντίπαλο. Ως ΚΚΕ ήμασταν και συνεχίζουμε να είμαστε πρωτοπόροι στην αξιοποίηση του Διαδικτύου και όλων των τεχνολογιών και στην κατεύθυνση αυτή θα συνεχίσουμε με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα να προβάλλουμε τις θέσεις του Κόμματος, να οργανώνουμε την αντεπίθεση του εργατικού κινήματος, της συμμαχίας του με τα λαϊκά στρώματα, για να βρουν επιτέλους και τα ψηφιακά όνειρα δικαίωση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

Ο Γρηγόρης Λιονής είναι μέλος του Τμήματος Οικονομίας της ΚΕ του ΚΚΕ.

1. Π. Ντράκερ: «Μετακαπιταλιστική κοινωνία», εκδ. «Gutenberg».

2. Πρόκειται για δίκτυα όπου ο κάθε χρήστης είναι ισότιμος με όλους τους υπόλοιπους. Δεν υπάρχουν δηλαδή ιεραρχικές δομές και μονόπλευρη ροή πληροφορίας και δεδομένων, αλλά τα δεδομένα κινούνται ελεύθερα ανάμεσα σε όλους τους χρήστες.

3. Το 2010 η έκθεση του ΟΟΣΑ για τις επικοινωνίες αναφέρει 730 εκατομμύρια διαφορετικούς υπολογιστές συνδεδεμένους στο Διαδίκτυο.

4. Πηγή:Διεθνής Ενωση Τηλεπικοινωνιών. http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/mate rial/ excel/20112/ictwebsite/Internet_users_01-11_2.xls.

5. Περιοδικό «Science», 332, 1 Απρίλη 2011, όπου στις τηλεπικοινωνίες περιλαμβάνει όλες τις ζεύξεις διπλής κατεύθυνσης.

6. Alan S. Blinder: «The Internet and the New Economy», Brookings Policy Brief, no. 60, June 2000.

7. Καρλ Μαρξ: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 27.

8. Μάκη Παπαδόπουλου: «Η επίδραση των νέων τεχνολογιών στην κατάσταση της εργατικής τάξης», στο «Προσεγγίσεις στην κατάσταση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα», ΚΜΕ, 2000.

   9. http://investors.redhat.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=660156.

10. Richard de Neufville: «The Baggage System at Denver: Prospects and Lessons», Journal of Air Transport Management, Vol. 1, No. 4, Dec., 1994, pp. 229-236.

11. ΟΟΣΑ, «The Future of Internet Economy», 2008, http://www.oecd.org/sti/internet economy/40789235.pdf.

12. http://europa.eu/legislation_summaries/information_society/strategies/si0016_ el.htm

13. Για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου, λέγοντας ψηφιακή πληροφορία εννοούμε οποιουδήποτε είδους δεδομένα που μπορούν να κωδικοποιηθούν σε αρχεία ηλεκτρονικού υπολογιστή.

14. Στα σήματα εντάσσονται ψηφιακές πληροφορίες, τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, τηλεοπτικές αναμεταδόσεις κ.ά.

15. Τα Δίκτυα Ευρείας Περιοχής (Wide Area Networks) διασυνδέουν υπολογιστές που μπορεί να βρίσκονται σε διαφορετικές πόλεις, χώρες ή ακόμα και ηπείρους. Ιστορικά, τέτοιου είδους δίκτυα προϋπήρχαν του Διαδικτύου και αφορούσαν στρατιωτικά δίκτυα, δίκτυα ορισμένων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων κλπ. Το Διαδίκτυο, σε τελευταία ανάλυση, είναι ένα σύνολο από πολλά διαφορετικά Δίκτυα Ευρείας Περιοχής που επικοινωνούν μεταξύ τους με συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές.

16. http://www.swift.com/about_swift/company_information/swift_history.page?.

17. Χρησιμοποιούμε, καταχρηστικά, τον όρο «υπηρεσίες» με την αστική έννοιά του.

18. The Internet Economy in the G-20, Boston Consulting Group.

19. «Παράγων Ιντερνετ», Boston Consulting Group.

20. Hal Varian, Robert E. Litan, Andrew Elder and Jay Shutter: «The Net Impact Study», Γενάρης 2002.

21. NET Matters, «The Net’s sweeping impact on growth, jobs and prosperity», McKinsey Global Institute, Μάης 2011.

22. Αναφερόμαστε στη γνωστή ρήση του Νομπελίστα οικονομολόγου Robert Solow «Η εποχή των υπολογιστών είναι παντού εκτός απ’ τις στατιστικές», New York Times, Book Review, July 12, 1987.

23. Οι ερευνητικές γραμμές αφορούν την ενσωμάτωση ηλεκτρονικών συστημάτων αναγνώρισης RFID tags σε όλα σχεδόν τα εμπορεύματα και τη δυνατότητα εκτίμησης του όγκου και της θέσης τους. Βλέπε ΟΟΣΑ, «The Future of Internet Economy», 2008.

24. Clayton M. Christensen, Steven King, Matt Verlinden, Woodward Yang: «The New Economics of Semiconductor Manufacturing. The Toyota Production System has been applied to chip making», Spectrum, Μάης 2008.

25. McKinsey & Company, «How IT Enables Productivity Growth».

26. «Μαθαίνοντας από τους άλλους. Οι καλύτερες πρακτικές των Ευρωπαϊκών Μικρών και Μικρομεσαίων επιχειρήσεων», έκδοση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Δικτύου Υποστήριξης Ηλεκτρονικού Επιχειρείν, http://www.epme.eu/ index.php, Ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ με Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών.

27. Radio Frequency IDentification, Ταυτοποίηση Μέσω Ραδιοσυχνοτήτων. Πρόκειται για ένα ευρύ φάσμα από τεχνολογίες που χρησιμοποιούν ραδιοκύματα για να ταυτοποιήσουν αντικείμενα ή ανθρώπους. Η απλούστερη μορφή τους είναι τα «μεταλλικά ταμπελάκια» στα εμπορικά καταστήματα για την αποτροπή κλοπών.

28. UNCTAD: Information Economy Report 2005.

29. Φυσικά θα μπορούσε κάποιος να επιχειρηματολογήσει ότι η συγκεκριμένη τάση είναι φυσιολογική για ένα δίκτυο όπως το Διαδίκτυο, όπου η μεγιστοποίηση των διασυνδέσεων είναι βασικός στόχος. Οτι, σε τελευταία ανάλυση, η τάση συγκέντρωσης των διασυνδέσεων σε μερικά διαδικτυακά ανταλλακτήρια σε όλο τον κόσμο είναι αντικειμενική τάση. Η παρατήρηση αυτή είναι αληθής ως προς το γεγονός. Στη πραγματικότητα η τάση αυτή δεν αντανακλά τίποτα άλλο παρά τον κοινωνικό χαρακτήρα της σύγχρονης παραγωγής.

30. Τα ποσοστά αναφέρονται στους χρήστες του Διαδικτύου απ’ όλο τον κόσμο. Προέρχονται από το δικτυακό τόπο www.alexa.com.

31. Ο τεχνικός όρος «εξυπηρετείται» αναφέρεται στη λειτουργία του τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού να μεταφέρει και να ταξινομήσει τις μεταφερόμενες πληροφορίες. Οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες μέσα στις οποίες εξελίχθηκε το Διαδίκτυο είχαν ως αποτέλεσμα μεγάλο μέρος αυτής της δραστηριότητας σε παγκόσμιο επίπεδο να γίνεται από εξοπλισμό που βρίσκεται εγκατεστημένος στις ΗΠΑ. Τα τελευταία χρόνια, ως αντανάκλαση γενικότερων κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων σε παγκόσμιο επίπεδο και αλλαγής συσχετισμών, εμφανίζεται μια τάση μεταβολής αυτής της κατάστασης.

32. The New York Times, 29 Αυγούστου 2008.

33. PE 305.391 A5-0264/2001 «Σχετικά με την ύπαρξη ενός παγκοσμίου συστήματος παρακολούθησης της ιδιωτικής και οικονομικής επικοινωνίας (σύστημα παρακολούθησης ECHELON) (2001/2098(ΙΝΙ)».

34. Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. 8457/3/07

35. Ο όρος «ηλεκτρονικό σκουλήκι» αναφέρεται σε μια κατηγορία κακόβουλων ηλεκτρονικών προγραμμάτων που λειτουργούν σε ένα επίπεδο που δεν ελέγχει άμεσα ο χρήστης ενός υπολογιστή, αναπαράγεται και διαδίδεται ανάμεσα σε δικτυωμένους υπολογιστές και συχνά έχει ως στόχο μια κακόβουλη ενέργεια.

36. Ο όρος αναφέρεται σε εξαιρετικά ειδικευμένο χρήστη υπολογιστικών συστημάτων που παρακάμπτει τις δικλείδες ασφαλείας τους, επιτυγχάνοντας μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση.

37. «Kaspersky Lab provides its insights on Stuxnet worm», 24 Sep. 2010, http://www.kaspersky.com/about/news/virus/2010/Kaspersky_Lab_provides_its_insights_on_Stuxnet_worm.

38. David E. Sanger: «Obama Order Sped Up Wave of Cyberattacks Against Iran», June 1, 2012.

41. Πραγματικός χρόνος (real time) είναι η ιδιότητα της μεταφοράς της πληροφορίας με αμελητέα για το σύστημα καθυστέρηση.

42. Βίκτορ Μιχάιλοβιτς Γκλουσκόφ, «Υποθήκες για όσους μένουν»,ΚΟΜΕΠ 1/2005 και Β. Ντ. Πιχόροβιτς, «Εναλλακτική λύση στη μεταρρύθμιση της αγοράς του 1965 χωρίς αποδέκτες», ΚΟΜΕΠ 3/2005.